4. Προθήματα και επιθήματα που αναλύονται / Προθήματα και επιθήματα που δεν αναλύονται
Τα παραδείγματα προθηματοποίησης και επιθηματοποίησης που αναλύσαμε παραπάνω είναι λέξεις στις οποίες οι ομιλητές μπορούν εύκολα να αναλύσουν ποιο είναι το θέμα τους και ποιο είναι το παραγωγικό πρόθημα ή επίθημα. Λέμε ότι σε αυτές τις περιπτώσεις οι διαδικασίες της προθηματοποίησης και της επιθηματοποίησης αντίστοιχα είναι ενεργές στη συγχρονία της νέας ελληνικής, δηλαδή στην τωρινή φάση της γλώσσας μας.
Ωστόσο, το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, όπως και όλων των γλωσσών, περιέχει και λέξεις οι οποίες διαθέτουν κυρίως προθήματα παλιότερων φάσεων της ελληνικής, τα οποία δεν αναλύονται. Π.χ. στο ρήμα αφαιρώ (που εμφανίζεται ήδη στον Όμηρο με τη σημασία ‘κυριεύω, καταλαμβάνω’) υπάρχει η πρόθεση από και το ρήμα αιρώ. Οι ομιλητές της νέας ελληνικής μαθαίνουν το ρήμα αφαιρώ ως σύνολο με τη σημασία του ‘βγάζω’, χωρίς φυσικά να συνειδητοποιούν ή να πραγματοποιούν κάποια διαδικασία προθηματοποίησης. Αυτές οι λέξεις, όπως το αφαιρώ, λέμε ότι δεν αναλύονται συγχρονικά, δηλαδή στη σημερινή φάση της νέας ελληνικής. Είναι ενδιαφέρον ότι ορισμένες φορές τα «ίδια» προθήματα αναλύονται στις νεότερες λέξεις και δεν αναλύονται στις παλιότερες. Π.χ. το παρα- στο παρατρώω αναλύεται και δίνει τη σημασία της υπερβολής, ‘τρώω υπερβολικά’, ενώ το παρ- στο παραιτούμαι δεν αναλύεται συγχρονικά και οι ομιλητές γνωρίζουν τη σημασία ολόκληρης της λέξης και όχι των τμημάτων της.
Οι ομιλητές διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το αν μπορούν να αναλύουν μορφολογικά μια λέξη. Συνήθως αυτοί που είναι περισσότερο μορφωμένοι μπορούν ή –νομίζουν ότι μπορούν– να αναλύουν μορφολογικά μια λέξη χρησιμοποιώντας κάποιες γνώσεις ετυμολογίας. Ωστόσο, όπως μάθαμε και από τις διαδικασίες παραγωγής, η μορφολογική ανάλυση μιας λέξης δεν σημαίνει ετυμολογία της λέξης.