3. Ποιες κατηγορίες λέξεων φτιάχνονται με την παραγωγή;

Οι κατηγορίες λέξεων που φτιάχνονται με την παραγωγή είναι τα ουσιαστικά, τα επίθετα, τα ρήματα και τα επιρρήματα. Στη συνέχεια θα δούμε τέτοιες περιπτώσεις παραγωγής νέων λέξεων με προθηματοποίηση και με επιθηματοποίηση.

3.1 Παραγωγή λέξεων με προθηματοποίηση

Ορισμένα από τα παραγωγικά προθήματα της νέας ελληνικής είναι τα: ξε-, α-, συν-, παρα-, δυσ- και ευ-.

• Με το πρόθημα ξε- που είναι ιδιαίτερα παραγωγικό στη νέα ελληνική φτιάχνονται κυρίως ρήματα (π.χ. γράφω > ξε-γράφω, φουσκώνω > ξε-φουσκώνω), αλλά ορισμένες φορές και επίθετα (π.χ. πνοή > ξέ-πνοος). Η σημασία που δίνεται στις παράγωγες λέξεις με το ξε- είναι:

α) στέρηση, αντίθεση με αυτό που δηλώνει το θέμα της λέξης (π.χ. κουράζω > ξε-κουράζω),

β) επίταση, ολοκλήρωση αυτού που δηλώνει το θέμα (π.χ. δίνω > ξε-δίνω)

και γ) χρονική διάρκεια (π.χ. νυχτ- > ξε-νυχτώ, καλοκαιρ- > ξε-καλοκαιριάζω).

• Με το πρόθημα α- φτιάχνονται επίθετα και η σημασία που δίνεται στη νέα λέξη είναι η στέρηση αυτού που δηλώνει το θέμα της. Π.χ. στέγη > ά-στεγος, πόνος > ά-πονος, θεός > ά-θεος. Όταν το θέμα της λέξης αρχίζει από φωνήεν, τότε το πρόθημα παίρνει τη μορφή αν-· π.χ. ικανός > αν-ίκανος.
• Με το πρόθημα συν- φτιάχνονται ρήματα (π.χ. εργάζομαι > συν-εργάζομαι), και ουσιαστικά (π.χ. άνθρωπος > συν-άνθρωπος), στα οποία το πρόθημα δίνει τη σημασία του ‘μαζί’, της συνεργασίας, της συνύπαρξης.
• Με το πρόθημα παρα- φτιάχνονται ρήματα (π.χ. τρώω > παρα-τρώω), στα οποία το πρόθημα δίνει τη σημασία της υπερβολής.
• Με το πρόθημα δυσ- παράγονται ουσιαστικά (π.χ. λεξ- > δυσ-λεξία), επίθετα (π.χ. κάμπτ- > δύσ-καμπτος) και ρήματα (π.χ. λειτουργώ > δυσ-λειτουργώ), στα οποία το πρόθημα δίνει τη σημασία της αρνητικής, κακής ιδιότητας.
• Με το πρόθημα ευ- παράγονται επίθετα (π.χ. καμπτ- > εύ-καμπτος, στόχ- > εύ-στοχος) και η σημασία που τους δίνεται με το πρόθημα είναι της θετικής, εύκολης ιδιότητας.

3.2 Παραγωγή λέξεων με επιθηματοποίηση

Τα παραγωγικά επιθήματα της νέας ελληνικής είναι περισσότερα από τα προθήματα και η παραγωγική διαδικασία της επιθηματοποίησης οδηγεί σε πλήθος νέων λέξεων.

Ας δούμε ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα παραγωγικών επιθημάτων της νέας ελληνικής:

Ορισμένα επιθήματα που παράγουν ρήματα:

-εύ-ω: ψάρ-ι > ψαρ-εύ-ω

-ών-ω: κλειδ-ί > κλειδ-ών-ω

-ίζ-ω: αφρός > αφρ-ίζ-ω

Ορισμένα επιθήματα που παράγουν ουσιαστικά:

-τη(ς): χορεύω > χορευ-τη(ς)

-σιμ-ο: δένω > δε-σιμ-ο

-ότητ-α: άνθρωπος > ανθρωπ-ότητ-α

-οσύν-η: καλός > καλ-οσύν-η

-άδ-α: κόκκινος > κοκκιν-άδ-α

Στην κατηγορία των επιθημάτων που παράγουν ουσιαστικά ανήκουν και τα υποκοριστικά και τα μεγεθυντικά:

-άκ-ι: μωρό > μωρ-άκ-ι

-ούλ-ι: μικρός > μικρ-ούλ-ι

-ίτσ-α: κοπέλα > κοπελ-ίτσ-α

-άρ-α: κορίτσ-ι > κοριτσ-άρ-α

Ορισμένα επιθήματα που παράγουν επίθετα:

-ικ-ος: νόμος > νομ-ικ-ός

-ιν-ος: ξύλο > ξύλ-ιν-ος

-ίσι-ος: βουνό > βουν-ίσι-ος

-ιάτικ-ος: Σάββατο > σαββατ-ιάτικ-ος

-ίστικ-ος: κορίτσι > κοριτσ-ίστικ-ος

-ένι-ος: χρυσάφι > χρυσαφ-ένι-ος

Επιθήματα επιρρημάτων:

-ά: καλός > καλ-ά

-ώς: ακριβής > ακριβ-ώς

3.2.1. Παρασύνθετες λέξεις

Ορισμένες λέξεις παράγονται με επιθηματοποίηση από σύνθετες λέξεις. Αυτές ονομάζονται παρασύνθετες. Π.χ. από τη σύνθετη λέξη καλόκαρδος παράγεται με το ρηματικό επίθημα -ίζ-ω η παρασύνθετη λέξη καλοκαρδίζω.

Ορισμένες φορές η παρασύνθετη λέξη παράγεται από δύο συνθετικά και τα παραγωγικά επιθήματα, χωρίς να υπάρχει ως αυτόνομη λέξη η σύνθετη με τα δύο συνθετικά.

Π.χ. η παρασύνθετη λέξη αιγαιοπελαγίτικος αποτελείται από τα δύο συνθετικά αιγαίο + πέλαγος και το παραγωγικό επίθημα -ίτικ-ος, χωρίς να υπάρχει ως αυτόνομη η σύνθετη λέξη *αιγαιοπέλαγος.