2. Είδη αντιθετικών σχέσεων – κατηγορίες αντωνύμων

2.1 Συμπληρωματικά αντώνυμα

Συμπληρωματικά

αντώνυμα λέμε δύο λέξεις [λέξη] στις οποίες η αντίθεση είναι απόλυτη, δεν επιδέχεται διαβαθμίσεις. Επομένως όπου και σε όποια περίπτωση ισχύει το ένα μέλος του συμπληρωματικού ζεύγους, εκεί δεν μπορεί να ισχύει και το άλλο. Π.χ. τα ζεύγη

αληθής-ψευδής, παρών-απών, ζωντανός-νεκρός

είναι συμπληρωματικά αντώνυμα. Και αυτό γιατί αν κάποιος είναι ζωντανός δεν μπορεί να είναι και νεκρός, αν κάτι είναι αληθές δεν μπορεί να είναι και ψευδές, και ο παρών δεν μπορεί να είναι και απών. Αντίστροφα, αν δεν είσαι νεκρός, είσαι ζωντανός, κοκ. Για τον λόγο αυτό η πρόταση

Είναι λίγο απών

είναι αφύσικη και αστεία και χρειάζεται να φανταστούμε μια ειδική περίσταση (χιουμοριστική ή άλλη) στην οποία θα μπορούσαμε να την ακούσουμε: π.χ. ο καθηγητής πειράζει τον Γιάννη, που δεν προσέχει στην τάξη, λέγοντας: Δεν είναι μαζί μας, είναι λίγο απών.

2.2 Διαβαθμισμένα αντώνυμα

Ζεύγη όμως όπως

χοντρός-αδύνατος, ψηλός-κοντός ή αγαπώ-μισώ

δεν εκφράζουν συμπληρωματική –απόλυτη– αντίθεση, αφού το να μην είσαι χοντρός δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είσαι αδύνατος, το ότι δεν σ’ αγαπάω δεν συνεπάγεται αναγκαστικά ότι σε μισώ. Εδώ έχουμε διαβαθμισμένα

αντώνυμα. Ακριβώς γι’ αυτό μπορούμε κανονικά να πούμε ότι κάποιος είναι πολύ/λίγο/αρκετά/λιγότερο ψηλός κλπ.

Στην περίπτωση αυτή δηλαδή έχουμε μια διαβαθμισμένη σχέση στην οποία τα δύο αντώνυμα βρίσκονται στα άκρα ενός συνεχούς με πολλές ενδιάμεσες κατηγορίες (χοντρός, λιγότερο χοντρός, κανονικός, αρκετά αδύνατος, αδύνατος, κοκ.). Δηλαδή:

χοντρός λιγότερο χοντρός κανονικός αρκετά αδύνατος αδύνατος πολύ αδύνατος…

Είναι προφανές ότι οι σημασίες των λέξεων αυτών είναι σχετικές: ένας (πολύ) αδύνατος ελέφαντας εξακολουθεί να είναι βαρύτερος από έναν (πολύ) χοντρό άνθρωπο και ένας χαμηλός ουρανοξύστης είναι πάλι ψηλότερος από μια ψηλή πολυκατοικία.

Στα διαβαθμισμένα αντώνυμα συμβαίνει πολλές φορές το ένα από τα δύο μέλη του ζεύγους να είναι η γενική, ουδέτερη λέξη που χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να μιλήσουμε για ύψος, βάρος, ταχύτητα κοκ. Με άλλα λόγια, αν θέλουμε να ρωτήσουμε για το ύψος κάποιου στα ελληνικά, θα πούμε Πόσο ψηλός είναι; (όχι «πόσο κοντός», ακόμα κι αν πρόκειται για κάποιον κοντό άνθρωπο), ενώ για την ταχύτητα θα πούμε Πόσο γρήγορα πάει η χελώνα; κλπ.

2.3 Αντίστροφα αντώνυμα

Τί συμβαίνει όμως με ζεύγη όπως

γεμίζω-αδειάζω, ντύνομαι-ξεντύνομαι, μπαίνω-βγαίνω, κονταίνω-μακραίνω;

Εδώ δεν έχουμε ούτε συμπληρωματική, ούτε διαβαθμισμένη αντίθεση. Απλά,

το ένα μέλος του ζεύγους εκφράζει την αντίστροφη διαδικασία από το άλλο.

Άρα, είναι φυσικό τα ζεύγη αντίστροφων αντώνυμων να εκφράζονται κανονικά με ρήματα, αφού τα ρήματα είναι οι λέξεις που εκφράζουν διαδικασίες.

2.4 Αντεστραμμένα αντώνυμα

Ακόμα μια διαφορετική σχέση έχουμε σε ζεύγη όπως

παππούς-εγγόνι ή από πάνω-από κάτω.

Το ένα μέλος στα ζεύγη αυτά περιγράφει μια σχέση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους ή πράγματα και το άλλο περιγράφει την ίδια σχέση όταν όμως οι δύο άνθρωποι (ή τα πράγματα) αναφέρονται με την ανάποδη σειρά.

Έτσι, αν ο Μπάμπης είναι ο παππούς του Θάνου, ο Θάνος είναι το εγγόνι του Μπάμπη. Και αν το λεξικό είναι από πάνω από την εγκυκλοπαίδεια, η εγκυκλοπαίδεια είναι από κάτω από το λεξικό.