3. Οι φθόγγοι ανάλογα με τον τόπο που παράγονται

3.1 Οι συμφωνικοί φθόγγοι

Ο τόπος άρθρωσης προσδιορίζεται από τον συνδυασμό των κινητών και ακίνητων αρθρωτών μέσα στο στόμα

.

Αρθρωτές ονομάζονται όλα εκείνα τα μέρη του στόματος που επηρεάζουν το πέρασμα του αέρα και τελικά τον φθόγγο που παράγεται, όπως τα χείλη, η γλώσσα, τα δόντια, τα φατνία, ο ουρανίσκος και η υπερώα και η γλωττίδα.

Ακίνητοι αρθρωτές είναι περιοχές της πάνω σιαγόνας που παίρνουν μέρος στην παραγωγή των φθόγγων, όπως τα πάνω χείλη, τα πάνω δόντια, τα φατνία (δηλ. η περιοχή πίσω από τα δόντια), ο ουρανίσκος, η υπερώα και η γλωττίδα). Κινητοί αρθρωτές είναι τα χείλη της κάτω σιαγόνας, τα δόντια της κάτω σιαγόνας και διάφορες περιοχές της γλώσσας, όπως η άκρη της, η κόψη της, η κορυφή της και το πίσω μέρος της.

Σταφυλή

Γλωττίδα

Κορυφή ή κέντρο της γλώσσας

Υπερώα

Κόψη της Γλώσσας

Πίσω μέρος της γλώσσας

Άκρη της γλώσσας

Δόντια

Φατνία

Χείλη

Ουρανίσκος

Εικόνα που δείχνει τους κινητούς και ακίνητους αρθρωτές μέσα στο στόμα

Ως προς τον τόπο άρθρωσης, δημιουργούνται διαφορετικές ομάδες φθόγγων, ανάλογα με τον συνδυασμό κινητών και ακίνητων αρθρωτών που παίρνουν μέρος στη δημιουργία του κάθε φθόγγου. Πιο συγκεκριμένα, έχουμε τις παρακάτω ομάδες συμφωνικών φθόγγων:

i. Διχειλικοί, δηλ. φθόγγοι που δημιουργούνται όταν τα κάτω χείλη πλησιάζουν ή ακουμπάνε τα πάνω χείλη, όπως οι φθόγγοι στην αρχή των λέξεων πανί, μπάλα και μήλο.

ii. Χειλοδοντικοί, δηλ. φθόγγοι που δημιουργούνται όταν τα κάτω δόντια πλησιάζουν ή ακουμπούν τα πάνω χείλη, όπως οι φθόγγοι στην αρχή των λέξεων φυτό και βάρος.

iii. Οδοντικοί, δηλ. φθόγγοι που δημιουργούνται όταν η άκρη της γλώσσας μπαίνει ανάμεσα στα πάνω και κάτω δόντια, όπως οι φθόγγοι στην αρχή των λέξεων ‘θάμνος’ και ‘δέντρο’.

iv. Φατνιακοί, δηλ. φθόγγοι που δημιουργούνται όταν η κόψη της γλώσσας πλησιάζει ή ακουμπά στα φατνία (δηλ. την περιοχή πίσω από τα δόντια), όπως οι φθόγγοι στην αρχή των λέξεων τόνος, ντύνω, σταυρός, ζωή, νίκη, ρήμα και λίμνη.

v. Ουρανικοί, δηλ. φθόγγοι που δημιουργούνται όταν η κορυφή της γλώσσας πλησιάζει ή ακουμπά στον ουρανίσκο, όπως οι φθόγγοι στην αρχή των λέξεων κήπος, γκέμι, γύρος, χειμώνας, λιοντάρι και νιότη.

vi. Υπερωικοί, δηλ. φθόγγοι που δημιουργούνται όταν το πίσω μέρος της γλώσσας πλησιάζει ή ακουμπά στην υπερώα, όπως οι φθόγγοι που μπορούν να εμφανιστούν στην αρχή λέξεων κόπος, γκάρισμα, γόνατο και χώρος. Ο ρινικός φθόγγος [ŋ] είναι το ρινικό που εμφανίζεται πριν από τον φθόγγο [g] στη λέξη αγκώνας.

Οι παραπάνω κατηγορίες φθόγγων ως προς τον τόπο άρθρωσης είναι αυτές που εμφανίζονται στην κοινή νέα ελληνική. Υπάρχουν όμως και άλλες κατηγορίες ήχων (όπως οι πίσω-φατνιακοί, ή οι προ-ουρανικοί, ή οι γλωττιδικοί κ.ά.) οι οποίοι εμφανίζονται είτε στις ελληνικές διαλέκτους είτε σε άλλες γλώσσες.

3.2 Φωνηεντικοί φθόγγοι

Οι παραπάνω ομάδες φθόγγων αναφέρονται στα σύμφωνα, γιατί στην ουσία περιγράφουν τα εμπόδια που δημιουργούν οι αρθρωτές στο πέρασμα του αέρα μέσα στο στόμα. Όμως,

τα φωνήεντα αρθρώνονται ΧΩΡΙΣ να εμποδίζεται το πέρασμα του αέρα μέσα από το στόμα

.

Για τον ορισμό και την περιγραφή των φωνηεντικών φθόγγων αναφερόμαστε

• α) στο ύψος της γλώσσας μέσα στη στοματική κοιλότητα κατά την παραγωγή του κάθε ενός φωνήεντος,
• β) στο βάθος της γλώσσας μέσα στη στοματική κοιλότητα,
• και γ) στο σχήμα των χειλιών κατά την παραγωγή του κάθε φωνήεντος.

Αναλυτικότερα,

τα φωνήεντα χαρακτηρίζονται ως

i) υψηλά, ii) μέσα και γ) χαμηλά, ανάλογα με το ύψος της γλώσσας μέσα στην στοματική κοιλότητα . Έτσι, τα [i] & [u] ονομάζονται υψηλά φωνήεντα, γιατί η γλώσσα βρίσκεται στο πιο υψηλό σημείο μέσα στο στόμα, πολύ κοντά στην πάνω σιαγόνα· τα [e] &[o] ονομάζονται μέσα φωνήεντα, γιατί η γλώσσα βρίσκεται στη μέση της απόστασης ανάμεσα στην κάτω σιαγόνα και την πάνω σιαγόνα· και το [a] ονομάζεται χαμηλό γιατί η γλώσσα βρίσκεται χαμηλά μέσα στο στόμα, όσο το δυνατό πιο κοντά στην κάτω σιαγόνα.

Ένας άλλος προσδιορισμός των φωνηέντων καθορίζεται από την μπροστινή ή οπίσθια θέση της γλώσσας μέσα στο στόμα.

Έτσι, οι φθόγγοι [i] & [e] ονομάζονται μπροστινοί, γιατί η γλώσσα τοποθετείται στο μπροστινό μέρος του στόματος, ενώ οι φθόγγοι [a], [o] και [u] ονομάζονται οπίσθιοι, γιατί η γλώσσα τοποθετείται στο οπίσθιο μέρος του στόματος.

Ένα τρίτο χαρακτηριστικό που προσδιορίζει τους φωνηεντικούς φθόγγους της νέας ελληνικής είναι το σχήμα των χειλιών κατά την παραγωγή του φωνήεντος

. Αν τα χείλη στρογγυλεύουν, όπως συμβαίνει με τους [ο] και [u], τότε αυτοί οι φθόγγοι χαρακτηρίζονται στρογγυλοί. Στην αντίθετη περίπτωση, όπως συμβαίνει με τους [i], [e] και [a], οι φθόγγοι χαρακτηρίζονται μη στρογγυλοί.

Τα παραπάνω τρία χαρακτηριστικά έχουν να κάνουν με τον τόπο άρθρωσης των φωνηέντων. Ως προς τον τρόπο άρθρωσης, ΟΛΑ τα φωνήεντα είναι: α) ηχηροί, β) στοματικοί, γ) φωνηεντικοί και δ) κεντρικοί φθόγγοι.