3. Πώς οργανώνεται το εκθετικό δοκίμιο;

Το εκθετικό ή αποδεικτικό δοκίμιο σχετίζεται κατεξοχήν με την απόδειξη και την επιχειρηματολογία.

Πυρήνας του εκθετικού δοκιμίου είναι μια θέση (υπόθεση, άποψη ή ιδέα, λ.χ. Ο καταναλωτισμός αποτελεί μάστιγα της σύγχρονης κοινωνίας), πάνω στην οποία καλείται να επιχειρηματολογήσει ο συγγραφέας. Στο κείμενο η θέση αποτελεί μια κύρια ιδέα, η οποία υποστηρίζεται με πρωτεύουσες (π.χ. ο καταναλωτισμός δημιουργεί προβλήματα) και δευτερεύουσες ενισχυτικές ιδέες (π.χ. η αλλοτρίωση αποτελεί ένα πρόβλημα που δημιουργεί ο καταναλωτισμός).

Συνολικά, το εκθετικό δοκίμιο αποτελείται σαφώς από

• την εισαγωγή, στην οποία γίνεται η παρουσίαση του θέματος (λ.χ. μέσω ορισμού, παραδείγματος, ιστορικής αναδρομής, τοποθέτησης στο ευρύτερο πλαίσιο)
• το κύριο μέρος, στο οποίο αναπτύσσεται η επιχειρηματολογία
• και το συμπέρασμα, στο οποίο συνοψίζεται η συζήτηση.

Επίσης, είναι γενικά αναμενόμενο ότι στο κύριο μέρος θα εκτεθούν τόσο επιχειρήματα όσο και αντεπιχειρήματα (λ.χ. ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο καταναλωτισμός δεν αποτελεί πρόβλημα) που σχετίζονται με τη βασική θέση, η ανάπτυξη των οποίων θα οδηγήσει σε μια τελική σύνθεση. Επομένως,

στο εκθετικό δοκίμιο έχουμε γραμμική ανάπτυξη των ιδεών

: οι παρεκβάσεις αποφεύγονται και οι επουσιώδεις λεπτομέρειες παραλείπονται, καθώς ό,τι γράφεται πρέπει να αναφέρεται με άμεσο τρόπο στη βασική θέση του δοκιμίου.

Το εκθετικό δοκίμιο αποτελεί ένα καθιερωμένο κειμενικό είδος στην εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς ελέγχει την ικανότητα των μαθητών να επιχειρηματολογήσουν σε ένα συγκεκριμένο θέμα και να πείσουν τους αναγνώστες τους. Η ικανότητα αυτή συνδέεται με την αφηρημένη σκέψη, δηλαδή την κατασκευή συλλογισμών που δεν εξαρτώνται άμεσα από τις συγκεκριμένες συνθήκες επικοινωνίας, καθώς και την ικανότητα διάκρισης του σημαντικού από το επουσιώδες. Γι’ αυτό τον λόγο, διδάσκεται συνήθως στα τελευταία στάδια της βασικής εκπαιδευτικής διαδικασίας, όταν οι μαθητές έχουν αναπτύξει επαρκώς τη δυνατότητα αφαίρεσης και κρίσης. Ωστόσο, νεότερες απόψεις τονίζουν ότι η ικανότητα να υποστηρίζουμε την άποψή μας με πειστικά επιχειρήματα αποτελεί θεμελιώδες συστατικό κάθε μαθησιακής διαδικασίας και γι’ αυτό πρέπει να καλλιεργείται σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι

το εκθετικό δοκίμιο εξαρτάται άμεσα από τα επιμέρους επιστημονικά πεδία στα οποία χρησιμεύει ή τις θεματικές περιοχές τις οποίες αφορά:

αλλιώς επιχειρηματολογούν οι συγγραφείς λ.χ. στις φυσικές επιστήμες και αλλιώς στην ανάλυση της λογοτεχνίας. Για τον λόγο αυτό, η επιτυχία ενός εκθετικού δοκιμίου συναρτάται με τις συμβάσεις και τις πρακτικές του αναγνωστικού κοινού στο οποίο απευθύνεται και με τον επικοινωνιακό του στόχο.

Επίσης,

τα εκθετικά δοκίμια διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό

: άλλες γλωσσικές και πολιτισμικές παραδόσεις δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη γραμμική ανάπτυξη των ιδεών, ενώ άλλες εκτιμούν περισσότερο τις εκφραστικές αρετές του συγγραφέα, θεωρώντας ουσιαστικά το λογοτεχνικό δοκίμιο ως (κρυφό ή φανερό) πρότυπο. Σε κάθε περίπτωση

η γνώση των πραγματικών συνθηκών επικοινωνίας είναι απαραίτητη για την επιτυχημένη συγγραφή ενός δοκιμίου

.