Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Με την «Αντιγόνη» του Ηλία Βενέζη μεταφερόμαστε στη μαρτυρική Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το κείμενο συμπεριελήφθη στο πρώτο μέρος του χρονικού του για την Κατοχή, που φέρει τον τίτλο Έξοδος (1950), ενώ στα 1965 δημοσιεύτηκε από την Έλλη Αλεξίου (επιμ.) στην Ανθολογία ελληνικής αντιστασιακής λογοτεχνίας (1941–1944) (Τόμος Ι: Πεζά. 2η έκδ. Berlin: Akadamie Verlag & Αθήνα: Ηριδανός). Στο χρονικό αυτό ο Βενέζης ακολουθεί ένα κοπάδι κυνηγημένων Ελλήνων που ξεκινά από τη Μακεδονία και τη Θράκη και διασχίζει τον κορμό της χώρας για να βρει καταφύγιο στην Αθήνα. Κατά την περιγραφή εικόνων από την τραγική αυτή έξοδο το παρόν συμπλέκεται με το παρελθόν, και η μοίρα των πρωταγωνιστών ταυτίζεται με τη μοίρα των ηρώων των ελληνικών μύθων και της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Έτσι, ο Ηλίας Βενέζης δένει παλιές τραγωδίες με νέες συμφορές, αναδεικνύοντας την ενότητα και τη διάρκεια του ελληνισμού (Χάρης, 1974: 40). Στο συγκεκριμένο κείμενο οι Γερμανοί μόλις έχουν σκοτώσει δύο αδέρφια, σε μια περιοχή λίγο έξω από τη Θήβα· ο ένας είναι πρόχειρα θαμμένος σε έναν λάκκο και ο άλλος βρίσκεται κρεμασμένος, καθώς απαγορεύτηκε η ταφή του από τους κατακτητές. Η αδερφή των δύο δολοφονημένων αντρών, η αδερφή της Θήβας, που ταυτίζεται βάσει του τίτλου με την τραγική Αντιγόνη του Σοφοκλή, μοιρολογάει τους δύο νεκρούς και παραμένει κοντά τους απομακρύνοντας τα όρνια. Τελικά λαμβάνει μια απόφαση ανάλογη με αυτήν της Αντιγόνης της αρχαίας τραγωδίας: αποφασίζει να θάψει τον κρεμασμένο αδερφό της, παραβιάζοντας τις εντολές των Γερμανών. Βοηθός της στην πράξη της αυτή θα είναι μια άλλη γυναίκα, η γυναίκα της Καστοριάς, η οποία τυχαία συναντήθηκε με την αδερφή της Θήβας, καθώς το φορτηγό που τη μετέφερε μαζί με τα παιδιά της και άλλα γυναικόπαιδα έτυχε να σταματήσει στο σημείο της τραγωδίας. Η Καστοριανή συμπάσχει με την αδερφή της Θήβας και νιώθει την ηθική υποχρέωση να τη βοηθήσει στο έργο της ταφής. Μετά την επιτέλεση της πράξης τους οι δύο γυναίκες επιχειρούν να διαφύγουν με το φορτηγό. Τελικά, εκδιώκονται από τους Γερμανούς, και μαζί με αυτές και τα υπόλοιπα γυναικόπαιδα που ταξίδευαν με το φορτηγό. Οι Γερμανοί καίνε το φορτηγό και όλα τα υπάρχοντα των επιβατών του. Μοναδική σωτηρία για τους κατατρεγμένους είναι η διαφυγή τους στο βουνό. Η πορεία τους προς το βουνό μοιάζει με την πορεία του τυφλωμένου Οιδίποδα, που αναζήτησε τη σωτηρία του στον Κολωνό, ενώ η τραγική τους μοίρα ταυτίζεται με τη μοίρα του μυθικού ήρωα. Αναμφισβήτητα, στο κείμενο αυτό ο Ηλίας Βενέζης αφηγείται μια από τις πολλές τραγικές ιστορίες που εκτυλίχτηκαν στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ελλάδα. Τον χορό αυτής της σύγχρονης ελληνικής τραγωδίας αποτελούν γυναίκες και παιδιά, που προσπαθούν απελπισμένα να ξεφύγουν από τη βαρβαρότητα των Γερμανών και να επιβιώσουν από την πείνα. Σύμφωνα με τον Γιάννη Χατζίνη (1951: 132), το έργο αντιμετωπίζει την Κατοχή ως τραγικό παραμύθι, και έτσι ο συγγραφέας πραγματοποιεί κατακόρυφες διεισδύσεις στο βάθος της τραγωδίας, στη μοίρα του ανθρώπου.