Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ

Παναθηναϊκός (12) (248-261)


[248] »Ἐγὼ δ᾽ ὁμολογῶ μὲν ἀπολελεῖφθαι τὴν ἐμὴν φρόνησιν τῆς σῆς ὡς δυνατὸν πλεῖστον, οὐ μὴν ἀλλ᾽ ὥσπερ τοῦτ᾽ οἶδα, κἀκεῖνο τυγχάνω γιγνώσκων ὅτι τῆς πόλεως τῆς ὑμετέρας βουλευομένης περὶ τῶν μεγίστων οἱ μὲν ἄριστα φρονεῖν δοκοῦντες ἐνίοτε διαμαρτάνουσιν τοῦ συμφέροντος, τῶν δὲ φαύλων νομιζομένων εἶναι καὶ καταφρονουμένων ἔστιν ὅτε κατώρθωσεν ὁ τυχὼν καὶ βέλτιστα λέγειν ἔδοξεν· [249] ὥστ᾽ οὐδὲν θαυμαστὸν εἰ καὶ περὶ τοῦ νῦν ἐνεστῶτος τοιοῦτόν τι συμβέβηκεν, ὅπου σὺ μὲν οἴει μάλιστ᾽ εὐδοκιμήσειν, ἢν ὡς πλεῖστον χρόνον διαλάθῃς ἣν ἔχων γνώμην τὰ περὶ τὸν λόγον ἐπραγματεύθης, ἐγὼ δ᾽ ἡγοῦμαι βέλτιστά σε πράξειν, ἢν δυνηθῇς τὴν διάνοιαν, ᾗ χρώμενος αὐτὸν συνέθηκας, ὡς τάχιστα φανερὰν ποιῆσαι τοῖς τ᾽ ἄλλοις ἅπασι καὶ Λακεδαιμονίοις περὶ ὧν πεποίησαι πολλοὺς λόγους, τοὺς μὲν δικαίους καὶ σεμνοὺς, τοὺς δ᾽ ἀσελγεῖς καὶ λίαν φιλαπεχθήμονας· [250] οὓς εἴ τις ἐπέδειξεν αὐτοῖς πρὶν ἐμὲ διαλεχθῆναι περὶ αὐτῶν, οὐκ ἔστιν ὅπως οὐκ ἂν ἐμίσησαν καὶ δυσκόλως πρὸς σὲ διετέθησαν ὡς κατηγορίαν γεγραφότα καθ᾽ αὑτῶν. Νῦν δ᾽ οἴομαι τοὺς μὲν πλείστους Σπαρτιατῶν ἐμμενεῖν τοῖς ἤθεσιν οἷσπερ καὶ τὸν ἄλλον χρόνον, τοῖς δὲ λόγοις τοῖς ἐνθάδε γραφομένοις οὐδὲν μᾶλλον προσέξειν τὸν νοῦν ἢ τοῖς ἔξω τῶν Ἡρακλέους στηλῶν λεγομένοις, [251] τοὺς δὲ φρονιμωτάτους αὐτῶν καὶ τῶν λόγων τινὰς ἔχοντας τῶν σῶν καὶ θαυμάζοντας, τούτους, ἢν λάβωσι τὸν ἀναγνωσόμενον καὶ χρόνον ὥστε συνδιατρῖψαι σφίσιν αὐτοῖς, οὐδὲν ἀγνοήσειν τῶν λεγομένων, ἀλλὰ καὶ τῶν ἐπαίνων αἰσθήσεσθαι τῶν μετ᾽ ἀποδείξεως εἰρημένων περὶ τῆς πόλεως τῆς αὑτῶν, καὶ τῶν λοιδοριῶν καταφρονήσειν τῶν εἰκῇ μὲν τοῖς πράγμασιν λεγομένων, πικρῶς δὲ τοῖς ὀνόμασι κεχρημένων, καὶ νομιεῖν τὰς μὲν βλασφημίας τὰς ἐνούσας ἐν τῷ βιβλίῳ τὸν φθόνον ὑποβαλεῖν, [252] τὰς δὲ πράξεις καὶ τὰς μάχας, ἐφ᾽ αἷς αὐτοί τε μέγα φρονοῦσιν καὶ παρὰ τοῖς ἄλλοις εὐδοκιμοῦσιν, σὲ γεγραφέναι καὶ μνημονεύεσθαι πεποιηκέναι, συναγαγόντα πάσας αὐτὰς καὶ θέντα παρ᾽ ἀλλήλας, αἴτιον δ᾽ εἶναι καὶ τοῦ πολλοὺς ποθεῖν ἀναγνῶναι καὶ διελθεῖν αὐτὰς, οὐ τὰς ἐκείνων ἐπιθυμοῦντας ἀκοῦσαι πράξεις, ἀλλὰ πῶς σὺ διείλεξαι περὶ αὐτῶν μαθεῖν βουλομένους. [253] Ταῦτ᾽ ἐνθυμουμένους καὶ διεξιόντας οὐδὲ τῶν παλαιῶν ἔργων ἀμνημονήσειν, δι᾽ ὧν ἐγκεκωμίακας τοὺς προγόνους αὐτῶν, ἀλλὰ καὶ πολλάκις διαλέξεσθαι πρὸς σφᾶς αὐτοὺς, πρῶτον μὲν ὅτι Δωριεῖς ὄντες, ἐπειδὴ κατεῖδον τὰς πόλεις τὰς αὑτῶν ἀδόξους καὶ μικρὰς καὶ πολλῶν ἐνδεεῖς οὔσας, ὑπεριδόντες ταύτας ἐστράτευσαν ἐπὶ τὰς ἐν Πελοποννήσῳ πρωτευούσας, ἐπ᾽ Ἄργος καὶ Λακεδαίμονα καὶ Μεσσήνην, [254] μάχῃ δὲ νικήσαντες τοὺς μὲν ἡττηθέντας ἔκ τε τῶν πόλεων καὶ τῆς χώρας ἐξέβαλον, αὐτοὶ δὲ τὰς κτήσεις ἁπάσας τὰς ἐκείνων τότε κατασχόντες ἔτι καὶ νῦν ἔχουσιν, οὗ μεῖζον ἔργον καὶ θαυμαστότερον οὐδεὶς ἐπιδείξει κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον γενόμενον, οὐδὲ πρᾶξιν εὐτυχεστέραν καὶ θεοφιλεστέραν τῆς τοὺς χρησαμένους τῆς μὲν οἰκείας ἀπορίας ἀπαλλαξάσης, τῆς δ᾽ ἀλλοτρίας εὐδαιμονίας κυρίους ποιησάσης. [255] Καὶ ταῦτα μὲν μετὰ πάντων τῶν συστρατευσαμένων ἔπραξαν. Ἐπειδὴ δὲ πρὸς Ἀργείους καὶ Μεσσηνίους τὴν χώραν διείλοντο καὶ καθ᾽ αὑτοὺς ἐν Σπάρτῃ κατῴκησαν, ἐν τούτοις τοῖς καιροῖς τοσοῦτον φρονῆσαι φῂς αὐτοὺς ὥστ᾽ ὄντας οὐ πλείους τότε δισχιλίων οὐχ ἡγήσασθαι σφᾶς αὐτοὺς ἀξίους εἶναι ζῆν εἰ μὴ δεσπόται πασῶν τῶν ἐν Πελοποννήσῳ πόλεων γενέσθαι δυνηθεῖεν, [256] ταῦτα δὲ διανοηθέντας καὶ πολεμεῖν ἐπιχειρήσαντας οὐκ ἀπειπεῖν, ἐν πολλοῖς κακοῖς καὶ κινδύνοις γιγνομένους, πρὶν ἁπάσας ταύτας ὑφ᾽ αὑτοῖς ἐποιήσαντο πλὴν τῆς πόλεως τῆς Ἀργείων. Ἔχοντας δ᾽ ἤδη καὶ χώραν πλείστην καὶ δύναμιν μεγίστην καὶ δόξαν τοσαύτην ὅσην προσήκει τοὺς τηλικαῦτα διαπεπραγμένους, οὐχ ἧττον διακεῖσθαι φιλοτίμως, ὅτι λόγος ὑπῆρχεν αὐτοῖς ἴδιος καὶ καλὸς μόνοις τῶν Ἑλλήνων· [257] ἐξεῖναι γὰρ εἰπεῖν αὐτοῖς ὅτι σφεῖς μὲν ὄντες οὕτως ὀλίγοι τὸν ἀριθμὸν οὐδεμιᾷ πώποτε τῶν μυριάνδρων πόλεων ἠκολούθησαν οὐδ᾽ ἐποίησαν τὸ προσταττόμενον, ἀλλ᾽ αὐτόνομοι διετέλεσαν ὄντες, αὐτοὶ δ᾽ ἐν τῷ πολέμῳ τῷ πρὸς τοὺς βαρβάρους πάντων τῶν Ἑλλήνων ἡγεμόνες κατέστησαν, καὶ τῆς τιμῆς ταύτης ἔτυχον οὐκ ἀλόγως, ἀλλὰ διὰ τὸ μάχας ποιησάμενοι πλείστας ἀνθρώπων κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον μηδεμίαν ἡττηθῆναι τούτων ἡγουμένου βασιλέως, ἀλλὰ νενικηκέναι πάσας· [258] οὗ τεκμήριον οὐδεὶς ἂν δύναιτο μεῖζον εἰπεῖν ἀνδρείας καὶ καρτερίας καὶ τῆς πρὸς ἀλλήλους ὁμονοίας πλὴν ἢ τὸ ῥηθήσεσθαι μέλλον· τοσούτων γὰρ τὸ πλῆθος τῶν πόλεων τῶν Ἑλληνίδων οὐσῶν, τῶν μὲν ἄλλων οὐδέν᾽ ἂν εἰπεῖν οὐδ᾽ εὑρεῖν ἥτις οὐ περιπέπτωκεν ταῖς συμφοραῖς ταῖς εἰθισμέναις γίγνεσθαι ταῖς πόλεσιν, [259] ἐν δὲ τῇ Σπαρτιατῶν οὐδεὶς ἂν ἐπιδείξειεν οὔτε στάσιν οὔτε σφαγὰς οὔτε φυγὰς ἀνόμους γεγενημένας, οὐδ᾽ ἁρπαγὰς χρημάτων οὐδ᾽ αἰσχύνας γυναικῶν καὶ παίδων, ἀλλ᾽ οὐδὲ πολιτείας μεταβολὴν οὐδὲ χρεῶν ἀποκοπὰς οὐδὲ γῆς ἀναδασμὸν οὐδ᾽ ἄλλ᾽ οὐδὲν τῶν ἀνηκέστων κακῶν. Περὶ ὧν διεξιόντας οὐκ ἔστιν ὅπως οὐ καὶ σοῦ, τοῦ θ᾽ ἁθροίσαντος καὶ διαλεχθέντος οὕτω καλῶς περὶ αὐτῶν, μεμνήσεσθαι καὶ πολλὴν χάριν ἕξειν. [260] Οὐ τὴν αὐτὴν δὲ γνώμην ἔχω περὶ σοῦ νῦν καὶ πρότερον. Ἐν μὲν γὰρ τοῖς παρελθοῦσι χρόνοις ἐθαύμαζόν σου τήν τε φύσιν καὶ τὴν τοῦ βίου τάξιν καὶ τὴν φιλοπονίαν καὶ μάλιστα τὴν ἀλήθειαν τῆς φιλοσοφίας, νῦν δὲ ζηλῶ σε καὶ μακαρίζω τῆς εὐδαιμονίας· δοκεῖς γάρ μοι ζῶν μὲν λήψεσθαι δόξαν οὐ μείζω μὲν ἧς ἄξιος εἶ, —χαλεπὸν γάρ—, παρὰ πλείοσιν δὲ καὶ μᾶλλον ὁμολογουμένην τῆς νῦν ὑπαρχούσης, τελευτήσας δὲ τὸν βίον μεθέξειν ἀθανασίας, οὐ τῆς τοῖς θεοῖς παρούσης, ἀλλὰ τῆς τοῖς ἐπιγιγνομένοις περὶ τῶν διενεγκόντων ἐπί τινι τῶν καλῶν ἔργων μνήμην ἐμποιούσης. [261] Καὶ δικαίως τεύξει τούτων· ἐπῄνεκας γὰρ τὰς πόλεις ἀμφοτέρας καλῶς καὶ προσηκόντως, τὴν μὲν κατὰ τὴν δόξαν τὴν τῶν πολλῶν, ἧς οὐδεὶς τῶν ὀνομαστῶν ἀνδρῶν καταπεφρόνηκεν, ἀλλ᾽ ἐπιθυμοῦντες τυχεῖν αὐτῆς οὐκ ἔστιν ὅντινα κίνδυνον οὐχ ὑπομένουσιν, τὴν δὲ κατὰ τὸν λογισμὸν τῶν πειρωμένων στοχάζεσθαι τῆς ἀληθείας, παρ᾽ οἷς εὐδοκιμεῖν ἄν τινες ἕλοιντο μᾶλλον ἢ παρὰ τοῖς ἄλλοις διπλασίοις γενομένοις ἢ νῦν εἰσιν.


[248] »Παραδέχομαι όμως ότι η ευφυΐα μου είναι πολύ κατώτερη από τη δική σου· ωστόσο, όπως ακριβώς αναγνωρίζω αυτό, άλλο τόσο συμβαίνει να γνωρίζω και εκείνο, ότι, όταν η πόλη σας είναι να αποφασίσει για τα πιο σοβαρά ζητήματα, μερικές φορές αυτοί που θεωρούνται οι πιο σώφρονες πέφτουν έξω στην εκτίμηση του συμφέροντος της πατρίδας τους, ενώ σε κάποιες άλλες περιπτώσεις ένας τυχόντας από τους θεωρούμενους μέτριους και περιφρονημένους εμφανίζεται πετυχημένος και αναγνωρίζεται ως ο καλύτερος σύμβουλος. [249] Επομένως, δεν είναι καθόλου παράξενο εάν και τώρα έχει συμβεί κάτι παρόμοιο· εσύ δηλαδή να πιστεύεις ότι θα αποκτήσεις πολύ μεγάλο όνομα, εάν αποκρύψεις όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ποιές προθέσεις είχες, όταν έγραφες τον λόγο σου, εγώ από την άλλη να νομίζω ότι θα είναι πολύ μεγάλη επιτυχία για σένα εάν μπορέσεις να καταστήσεις φανερό όσο το δυνατόν γρηγορότερα τις διαθέσεις που είχες, όταν τον συνέθετες· πράγμα που θα είναι καλό γενικά για όλους τους άλλους, και ιδιαίτερα για τους Λακεδαιμονίους, για τους οποίους έχεις πει πολλά, άλλα δίκαια και σεβαστά, άλλα όμως υβριστικά και γεμάτα μίσος.
[250] »Αν κάποιος έδειχνε σ᾽ αυτούς αυτούς τους λόγους πριν εγώ μιλήσω γι᾽ αυτούς, δεν υπάρχει περίπτωση να μη σε μισούσαν και να μην είχαν διατεθεί εχθρικά απέναντί σου, γιατί θα νόμιζαν ότι είχες απαγγείλει κατηγορία εναντίον τους. Τώρα όμως πιστεύω ότι οι περισσότεροι Σπαρτιάτες θα εξακολουθήσουν να διατηρούν τα ήθη που είχαν ως τώρα, και σε αυτά που γράφονται εδώ δεν θα δώσουν περισσότερη προσοχή από όση θα έδιναν σε εκείνα που λέγονται πέρα από τις Ηράκλειες στήλες. [251] Όσο για τους πλέον συνετούς Σπαρτιάτες, οι οποίοι έχουν και μερικούς από τους λόγους σου και τους θαυμάζουν, αυτοί, αν βρουν κάποιον να διαβάσει σ᾽ αυτούς αυτόν τον λόγο και έχουν χρόνο στη διάθεσή τους να σκεφτούν πάνω σ᾽ αυτόν, δεν θα αδιαφορήσουν για τίποτε από όσα λες, αλλά και τους επαίνους που με αποδείξεις έχεις πει για την πόλη τους θα εκτιμήσουν, θα αδιαφορήσουν για τις λοιδορίες που εκτοξεύονται στην τύχη για τις επιχειρήσεις τους και χαρακτηρίζονται με σκληρές λέξεις, και θα πιστέψουν ότι οι βλασφημίες που υπάρχουν μέσα στο φυλλάδιό σου υπαγορεύονται από τον φθόνο σου. [252] Όσο για τα κατορθώματα και τις μάχες, για τα οποία και οι ίδιοι περηφανεύονται και στους άλλους έχουν καλό όνομα, τα έχεις γράψει και έχεις πετύχει ώστε να διατηρούνται στη μνήμη των ανθρώπων, συγκεντρώνοντάς τα όλα αυτά και συσχετίζοντάς τα, και αποτέλεσες το κίνητρο να επιθυμούν διακαώς πολλοί να τα διαβάσουν και να τα μελετήσουν, όχι τόσο επειδή επιθυμούν να μάθουν για τα κατορθώματα εκείνων, αλλά πώς εσύ έχεις μιλήσει γι᾽ αυτά. [253] Αυτά έχοντας υπόψη τους οι Λακεδαιμόνιοι και διαβάζοντάς τα, όχι μόνο δεν πρόκειται να ξεχάσουν ούτε και τα παλαιά τους κατορθώματα, με τα οποία έχεις εγκωμιάσει τους προγόνους τους, αλλά και θα τα συζητήσουν πολλές φορές μεταξύ τους. Στην αρχή δηλαδή, όταν ως Δωριείς είδαν ότι οι πόλεις τους ήταν ασήμαντες, μικρές και με πολλές ελλείψεις, δεν τις έδωσαν καμιά σημασία και εξεστράτευσαν εναντίον των πρώτων πόλεων της Πελοποννήσου, του Άργους, της Λακεδαίμονας και της Μεσσήνης· [254] και, όταν τις νίκησαν σε μάχη, έδιωξαν τους ηττημένους από τις πόλεις και τα εδάφη τους και, καταλαμβάνοντας οι ίδιοι όλες τις κτήσεις εκείνων, τις κατέχουν ακόμη και σήμερα. Κατόρθωμα μεγαλύτερο και πιο αξιοθαύμαστο από αυτό κανένας δεν θα μπορέσει να παρουσιάσει ότι έγινε σε εκείνη την εποχή ούτε και ενέργεια πιο πετυχημένη και πιο αρεστή στους θεούς από εκείνη που αυτοί έκαναν, η οποία τους απάλλαξε από τη φτώχεια τους και τους έκανε κύριους της ευημερίας των άλλων.
[255] »Πέτυχαν αυτά από κοινού με όλους εκείνους που εξεστράτευσαν μαζί τους. Όταν στη συνέχεια μοίρασαν τη χώρα με τους Αργείους και τους Μεσσηνίους, και οι ίδιοι κατοίκησαν χωριστά στη Σπάρτη, εκείνη την εποχή σχημάτισαν τέτοια ιδέα για τον εαυτό τους, όπως εσύ λες, ώστε, ενώ δεν ήταν τότε περισσότεροι από δυο χιλιάδες, θεώρησαν ότι δεν άξιζε να ζουν, εάν δεν κατόρθωναν να γίνουν κύριοι όλων των πόλεων της Πελοποννήσου. [256] Με αυτές λοιπόν τις σκέψεις άρχισαν τους πολέμους και, μολονότι τους βρήκαν πολλά κακά και κίνδυνοι πολλοί, δεν σταμάτησαν να πολεμούν, παρά αφού υπέταξαν όλες τις πόλεις εκτός από το Άργος. Έχοντας λοιπόν αποκτήσει και εδαφική έκταση πάρα πολύ μεγάλη και δύναμη τεράστια και δόξα τόσο μεγάλη όση ταιριάζει σε ανθρώπους που έχουν πετύχει τόσο σπουδαία κατορθώματα, ένιωθαν πολύ υπερήφανοι, μια και γι᾽ αυτούς και μόνο από όλους τους Έλληνες υπήρχε λόγος μοναδικός και τιμητικός για κάτι τέτοιο. [257] Γιατί αυτοί μπορούν να πουν ότι, παρά την πολύ μικρή αριθμητική τους δύναμη, δεν ακολούθησαν ποτέ μέχρι σήμερα καμιάν από τις μεγάλες σε πληθυσμό πόλεις ούτε και δέχτηκαν να εκτελέσουν τις διαταγές άλλων. Αντίθετα, παρέμειναν συνεχώς ανεξάρτητοι, και στον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων ηγήθηκαν όλων των Ελλήνων· και δεν αξιώθηκαν την τιμή αυτή χωρίς λόγο αλλά για το ότι, ενώ έδωσαν τις περισσότερες μάχες από όλους τους ανθρώπους εκείνον τον καιρό υπό την ηγεσία των βασιλέων τους, όχι μόνο δεν ηττήθηκαν σε καμιά από αυτές, αλλά είχαν νικήσει σε όλες. [258] Κανένας δεν θα μπορέσει να αναφέρει μεγαλύτερη απόδειξη ανδρείας, καρτερικότητας και ομόνοιας μεταξύ τους από αυτό που ελέχθη, αν εξαιρέσει κανείς αυτό που πρόκειται να πω· μεταξύ των ελληνικών πόλεων, που είναι τόσο πολλές στον αριθμό, κανένας δεν θα μπορέσει να αναφέρει ούτε και να βρει καμιά από τις άλλες που να μην έχει περιπέσει στις συμφορές που συνήθως συμβαίνουν στις πόλεις· [259] η πόλη των Σπαρτιατών είναι η μόνη στην οποία κανένας δεν θα μπορέσει να αποδείξει ότι έχουν γίνει επαναστάσεις ή σφαγές ή εξορίες παράνομες, ούτε και αρπαγές περιουσιών, ούτε επαίσχυντες πράξεις σε βάρος γυναικών και παιδιών, αλλά ούτε και μεταβολή πολιτεύματος, ούτε αναδασμός γης, ούτε και κάποιο άλλο γενικά ανεπανόρθωτο κακό. Όταν λοιπόν θα συζητούν αυτά μεταξύ τους, είναι αδύνατο να μη θυμηθούν και εσένα, που έχεις συγκεντρώσει και έχεις μιλήσει τόσο ωραία γι᾽ αυτά τα γεγονότα, και θα σου χρωστούν μεγάλη ευγνωμοσύνη.
[260] »Σήμερα δεν έχω για σένα την ίδια γνώμη που είχα παλαιότερα. Στο παρελθόν δηλαδή θαύμαζα τα φυσικά σου χαρίσματα και την τάξη που είχες στη ζωή σου, την αγάπη σου για την εργασία και κυρίως για την αλήθεια της διδασκαλίας σου, σήμερα όμως σε ζηλεύω και σε καλοτυχίζω για την ευτυχία σου. Υποθέτω πως, όσο ζεις, θα αποκτήσεις δόξα, μικρότερη βέβαια από αυτήν που αξίζεις —σκληρό πράγμα— για τους περισσότερους, όμως θα έχεις φήμη πιο πολύ αναγνωρισμένη από αυτήν που έχεις τώρα· όταν όμως πεθάνεις, θα κερδίσεις την αθανασία, όχι φυσικά εκείνη των θεών αλλά αυτήν που εξασφαλίζει στους μεταγενεστέρους τη μνήμη των ανδρών που διακρίθηκαν για κάποιο από τα ωραία τους έργα. [261] Και δίκαια θα πετύχεις αυτά. Γιατί έχεις επαινέσει τις δύο πόλεις σωστά και όπως ταιριάζει σ᾽ αυτές· τη μια σύμφωνα με τη γνώμη των περισσοτέρων, την οποία κανένας από τους ονομαστούς άνδρες όχι μόνο δεν έχει περιφρονήσει, αλλά απεναντίας, επιθυμώντας να τύχουν αυτής, δεν υπάρχει κίνδυνος που να μην τον υπομείνουν· την άλλη πόλη την έχεις εγκωμιάσει σύμφωνα με τη συλλογιστική εκείνων που προσπαθούν να βρουν την αλήθεια. Μερικοί μάλιστα θα προτιμούσαν να έχουν την εκτίμηση αυτών των ανδρών μάλλον παρά των άλλων, και αν ακόμη αυτοί οι άλλοι γίνονταν διπλάσιοι από όσοι είναι τώρα.