Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ

Ἀρεοπαγιτικός (7) (62-70)


[62] Τῶν τοίνυν ἄλλων πόλεων ταῖς ἐπιφανεστάταις καὶ μεγίσταις, ἢν ἐξετάζειν βουληθῶμεν, εὑρήσομεν τὰς δημοκρατίας μᾶλλον ἢ τὰς ὀλιγαρχίας συμφερούσας· ἐπεὶ καὶ τὴν ἡμετέραν πολιτείαν, ᾗ πάντες ἐπιτιμῶσιν, ἢν παραβάλωμεν αὐτὴν μὴ πρὸς τὴν ὑπ᾽ ἐμοῦ ῥηθεῖσαν, ἀλλὰ πρὸς τὴν ὑπὸ τῶν τριάκοντα καταστᾶσαν, οὐδεὶς ὅστις οὐκ ἂν θεοποίητον εἶναι νομίσειεν. [63] Βούλομαι δ᾽, εἰ καί τινές με φήσουσιν ἔξω τῆς ὑποθέσεως λέγειν, δηλῶσαι καὶ διελθεῖν ὅσον αὕτη τῆς τότε διήνεγκεν, ἵνα μηδεὶς οἴηταί με τὰ μὲν ἁμαρτήματα τοῦ δήμου λίαν ἀκριβῶς ἐξετάζειν, εἰ δέ τι καλὸν ἢ σεμνὸν διαπέπρακται, ταῦτα δὲ παραλείπειν. Ἔσται δ᾽ ὁ λόγος οὔτε μακρὸς οὔτ᾽ ἀνωφελὴς τοῖς ἀκούουσιν. [64] Ἐπειδὴ γὰρ τὰς ναῦς τὰς περὶ Ἑλλήσποντον ἀπωλέσαμεν καὶ ταῖς συμφοραῖς ἐκείναις ἡ πόλις περιέπεσεν, τίς οὐκ οἶδε τῶν πρεσβυτέρων τοὺς μὲν δημοτικοὺς καλουμένους ἑτοίμους ὄντας ὁτιοῦν πάσχειν ὑπὲρ τοῦ μὴ ποιεῖν τὸ προσταττόμενον καὶ δεινὸν ἡγουμένους εἴ τις ὄψεται τὴν πόλιν τὴν τῶν Ἑλλήνων ἄρξασαν, ταύτην ὑφ᾽ ἑτέροις οὖσαν, τοὺς δὲ τῆς ὀλιγαρχίας ἐπιθυμήσαντας ἑτοίμως καὶ τὰ τείχη καθαιροῦντας καὶ τὴν δουλείαν ὑπομένοντας; [65] καὶ τότε μὲν, ὅτε τὸ πλῆθος ἦν κύριον τῶν πραγμάτων, ἡμᾶς τὰς τῶν ἄλλων ἀκροπόλεις φρουροῦντας, ἐπειδὴ δ᾽ οἱ τριάκοντα παρέλαβον τὴν πολιτείαν, τοὺς πολεμίους τὴν ἡμετέραν ἔχοντας; καὶ κατὰ μὲν ἐκεῖνον τὸν χρόνον δεσπότας ἡμῶν ὄντας Λακεδαιμονίους, ἐπειδὴ δ᾽ οἱ φεύγοντες κατελθόντες πολεμεῖν ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἐτόλμησαν καὶ Κόνων ναυμαχῶν ἐνίκησεν, πρέσβεις ἐλθόντας παρ᾽ αὐτῶν καὶ διδόντας τῇ πόλει τὴν ἀρχὴν τὴν τῆς θαλάττης; [66] Καὶ μὲν δὴ καὶ τάδε τίς οὐ μνημονεύει τῶν ἡλικιωτῶν τῶν ἐμῶν, τὴν μὲν δημοκρατίαν οὕτω κοσμήσασαν τὴν πόλιν καὶ τοῖς ἱεροῖς καὶ τοῖς ὁσίοις ὥστ᾽ ἔτι καὶ νῦν τοὺς ἀφικνουμένους νομίζειν αὐτὴν ἀξίαν εἶναι μὴ μόνον τῶν Ἑλλήνων ἄρχειν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων, τοὺς δὲ τριάκοντα τῶν μὲν ἀμελήσαντας, τὰ δὲ συλήσαντας, τοὺς δὲ νεωσοίκους ἐπὶ καθαιρέσει τριῶν ταλάντων ἀποδομένους, εἰς οὓς ἡ πόλις ἀνήλωσεν οὐκ ἐλάττω χιλίων ταλάντων; [67] Ἀλλὰ μὴν οὐδὲ τὴν πραότητα δικαίως ἄν τις ἐπαινέσειεν τὴν ἐκείνων μᾶλλον ἢ τὴν τῆς δημοκρατίας. Οἱ μὲν γὰρ ψηφίσματι παραλαβόντες τὴν πόλιν πεντακοσίους μὲν καὶ χιλίους τῶν πολιτῶν ἀκρίτους ἀπέκτειναν, εἰς δὲ τὸν Πειραιᾶ φυγεῖν πλείους ἢ πεντακισχιλίους ἠνάγκασαν· οἱ δὲ κρατήσαντες καὶ μεθ᾽ ὅπλων κατιόντες, αὐτοὺς τοὺς αἰτιωτάτους τῶν κακῶν ἀνελόντες, οὕτω τὰ πρὸς τοὺς ἄλλους καλῶς καὶ νομίμως διῴκησαν ὥστε μηδὲν ἔλαττον ἔχειν τοὺς ἐκβαλόντας τῶν κατελθόντων. [68] Ὃ δὲ πάντων κάλλιστον καὶ μέγιστον τεκμήριον τῆς ἐπιεικείας τοῦ δήμου· δανεισαμένων γὰρ τῶν ἐν ἄστει μεινάντων ἑκατὸν τάλαντα παρὰ Λακεδαιμονίων εἰς τὴν πολιορκίαν τῶν τὸν Πειραιᾶ κατασχόντων, ἐκκλησίας γενομένης περὶ ἀποδόσεως τῶν χρημάτων, καὶ λεγόντων πολλῶν ὡς δίκαιόν ἐστιν διαλύειν τὰ πρὸς Λακεδαιμονίους μὴ τοὺς πολιορκουμένους, ἀλλὰ τοὺς δανεισαμένους, ἔδοξεν τῷ δήμῳ κοινὴν ποιήσασθαι τὴν ἀπόδοσιν. [69] Καὶ γάρ τοι διὰ ταύτην τὴν γνώμην εἰς τοιαύτην ἡμᾶς ὁμόνοιαν κατέστησαν καὶ τοσοῦτον ἐπιδοῦναι τὴν πόλιν ἐποίησαν ὥστε Λακεδαιμονίους, τοὺς ἐπὶ τῆς ὀλιγαρχίας ὀλίγου δεῖν καθ᾽ ἑκάστην τὴν ἡμέραν προστάττοντας ἡμῖν, ἐλθεῖν ἐπὶ τῆς δημοκρατίας ἱκετεύσοντας καὶ δεησομένους μὴ περιιδεῖν αὑτοὺς ἀναστάτους γενομένους. Τὸ δ᾽ οὖν κεφάλαιον τῆς ἑκατέρων διανοίας τοιοῦτον ἦν· οἱ μὲν γὰρ ἠξίουν τῶν μὲν πολιτῶν ἄρχειν, τοῖς δὲ πολεμίοις δουλεύειν, οἱ δὲ τῶν μὲν ἄλλων ἄρχειν, τοῖς δὲ πολίταις ἴσον ἔχειν. [70] Ταῦτα δὲ διῆλθον δυοῖν ἕνεκα, πρῶτον μὲν ἐμαυτὸν ἐπιδεῖξαι βουλόμενος οὐκ ὀλιγαρχιῶν οὐδὲ πλεονεξιῶν, ἀλλὰ δικαίας καὶ κοσμίας ἐπιθυμοῦντα πολιτείας, ἔπειτα τὰς δημοκρατίας τάς τε κακῶς καθεστηκυίας ἐλαττόνων συμφορῶν αἰτίας γιγνομένας, τάς τε καλῶς πολιτευομένας προεχούσας τῷ δικαιοτέρας εἶναι καὶ κοινοτέρας καὶ τοῖς χρωμένοις ἡδίους.


[62] Εξάλλου, αν θελήσουμε να εξετάσουμε και τις άλλες πόλεις, θα διαπιστώσουμε ότι στις πιο ονομαστές και στις πιο μεγάλες συμφέρουν περισσότερο τα δημοκρατικά παρά τα ολιγαρχικά πολιτεύματα. Γιατί και το δικό μας σημερινό πολίτευμα, που όλοι το κατακρίνουν, αν το συγκρίνουμε όχι με αυτό για το οποίο μίλησα αλλά με εκείνο που είχε επιβληθεί από του Τριάκοντα, όλοι θα το θεωρούσαν θεοποίητο. [63] Αν και μερικοί θα ισχυριστούν ότι είμαι εκτός θέματος, επιθυμώ να καταστήσω φανερό και να εκθέσω πόσο ανώτερο είναι το σημερινό πολίτευμα από το τότε, για να μη νομίσει κανείς ότι εξετάζω με μεγάλη ακρίβεια τα τρωτά της δημοκρατίας, ενώ, αν έχει γίνει κάτι ωραίο και σοβαρό, αυτό το παραλείπω. Ο λόγος μου θα είναι σύντομος και επωφελής για τους ακροατές.
[64] Όταν χάσαμε τον στόλο μας στην περιοχή του Ελλησπόντου και βρήκαν την πόλη μας εκείνες οι συμφορές, ποιός από τους γεροντότερους δεν γνωρίζει ότι οι αποκαλούμενοι δημοκρατικοί ήταν πρόθυμοι να υποστούν οτιδήποτε προκειμένου να μην αποδεχτούν τα όσα τους επιβάλλονταν, και θεωρούσαν φοβερό να δει κανείς την πόλη που ήταν Ηγεμών των Ελλήνων να βρίσκεται τώρα κάτω από την εξουσία άλλων, ενώ οι νοσταλγοί της ολιγαρχίας κατεδάφιζαν πρόθυμα τα τείχη και ανέχονταν την υποδούλωση; [65] Τότε βέβαια, όταν την εξουσία είχε ο λαός, ποιός αγνοεί ότι εμείς είχαμε φρουρές στις ακροπόλεις των άλλων, αφότου όμως παρέλαβαν τη διακυβέρνηση της πόλης οι Τριάκοντα, οι εχθροί μας κατείχαν τη δική μας ακρόπολη; Και ότι εκείνη την εποχή, ενώ οι Λακεδαιμόνιοι ήταν τα αφεντικά μας, όταν οι εξόριστοι τόλμησαν μετά την επιστροφή τους να πολεμήσουν για την ελευθερία της πατρίδας μας, και ο Κόνων νίκησε στη ναυμαχία, ήρθαν πρέσβεις εκ μέρους των Λακεδαιμονίων και παραχωρούσαν στην πόλη την ηγεμονία στη θάλασσα; [66] Ακόμη, ποιός από τους συνομηλίκους μου δεν θυμάται και τα εξής, ότι η δημοκρατία ήταν εκείνη που κόσμησε την πόλη με ναούς και δημόσια κτίρια σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμη και σήμερα, όσοι την επισκέπτονται να τη θεωρούν άξια να έχει την ηγεμονία όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και όλων των άλλων λαών· αντίθετα, οι Τριάκοντα αδιαφόρησαν για τα δημόσια κτίρια, σύλησαν τους ναούς και πούλησαν τον ναύσταθμο για τρία τάλαντα, για να τον γκρεμίσουν οι αγοραστές, ενώ η πόλη είχε δαπανήσει για την κατασκευή του όχι λιγότερα από χίλια τάλαντα; [67] Επίσης, ούτε και την πραότητα των Τριάκοντα θα μπορούσε να επαινέσει δίκαια κανείς περισσότερο από εκείνη των δημοκρατικών. Γιατί, όταν οι Τριάκοντα ανέλαβαν με ψήφισμα τη διακυβέρνηση της πόλης, σκότωσαν χωρίς δίκη χίλιους πεντακόσιους πολίτες και ανάγκασαν περισσότερους από πέντε χιλιάδες να καταφύγουν στον Πειραιά· αντίθετα, οι δημοκρατικοί, ενώ επικράτησαν και επανήλθαν στην πόλη ένοπλοι, αφού τιμώρησαν με θάνατο μόνο τους κύριους υπεύθυνους των συμφορών, συμπεριφέρθηκαν προς τους άλλους με τόση αξιοπρέπεια και νομιμότητα, ώστε τελικά οι ολιγαρχικοί που τους εξόρισαν να μην έχουν καθόλου λιγότερα δικαιώματα από τους επιστρέψαντες στην πατρίδα δημοκρατικούς. [68] Η ωραιότερη και πιο τρανή απόδειξη της επιείκειας των δημοκρατικών είναι η εξής: όταν δηλαδή οι ολιγαρχικοί δανείστηκαν από τους Λακεδαιμονίους εκατό τάλαντα για την πολιορκία των δημοκρατικών που κατείχαν τον Πειραιά, κατά τη συνεδρίαση της Εκκλησίας του δήμου για τη λήψη απόφασης περί επιστροφής των χρημάτων, ενώ πολλοί πρότειναν ότι το δίκαιο είναι να πληρωθεί το χρέος προς τους Λακεδαιμονίους όχι από τους δημοκρατικούς που πολιορκούνταν αλλά από αυτούς που το συνήψαν, ο λαός αποφάσισε να το πληρώσουν όλοι από κοινού. [69] Με την απόφαση αυτή έφεραν τέτοια ομόνοια μεταξύ τους και έκαναν την πόλη να σημειώσει τόσο μεγάλη πρόοδο, ώστε οι Λακεδαιμόνιοι, που τον καιρό της ολιγαρχίας μάς έδιναν σχεδόν καθημερινά διαταγές, να έρθουν επί δημοκρατίας για να μας ικετεύσουν και να μας παρακαλέσουν να μην επιτρέψουμε να καταστραφούν. Οι προθέσεις της κάθε πλευράς συνοψίζονται ως εξής: οι ολιγαρχικοί είχαν την αξίωση να είναι υπηρέτες των εχθρών, αρκεί να εξουσιάζουν τους συμπολίτες τους, ενώ οι δημοκρατικοί να έχουν την εξουσία πάνω σε άλλους, αλλά με τους συμπολίτες τους να έχουν ίσα δικαιώματα.
[70] Ανέπτυξα αυτά για δύο λόγους· πρώτα πρώτα, επειδή ήθελα να δείξω ότι δεν επιθυμώ ολιγαρχίες ούτε και πλεονεξίες αλλά πολίτευμα δίκαιο και τέτοιο, ώστε να εξασφαλίζει την τάξη· δεύτερον, επειδή το δημοκρατικό πολίτευμα, ακόμη και το κακώς οργανωμένο, προκαλεί λιγότερες συμφορές, ενώ το σωστά οργανωμένο υπερέχει, επειδή και δικαιότερο είναι και πιο χρήσιμο και πιο ευχάριστο για όσους το εφαρμόζουν.