Γραφικό

Μνημοσύνη
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας

Μνημοσύνης δ᾽ ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο,
ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο
ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος, Θεογονία 915-7

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ

Ἀρεοπαγιτικός (7) (36-42)


[36] Ἴσως ἂν οὖν τις ἐπιτιμήσειεν τοῖς εἰρημένοις, ὅτι τὰς μὲν πράξεις ἐπαινῶ τὰς ἐν ἐκείνοις τοῖς χρόνοις γιγνομένας, τὰς δ᾽ αἰτίας οὐ φράζω δι᾽ ἃς οὕτω καλῶς καὶ τὰ πρὸς σφᾶς αὐτοὺς εἶχον καὶ τὴν πόλιν διῴκουν. Ἐγὼ δ᾽ οἶμαι μὲν εἰρηκέναι τι καὶ τοιοῦτον, οὐ μὴν ἀλλ᾽ ἔτι πλείω καὶ σαφέστερον πειράσομαι διαλεχθῆναι περὶ αὐτῶν. [37] Ἐκεῖνοι γὰρ οὐκ ἐν μὲν ταῖς παιδείαις πολλοὺς τοὺς ἐπιστατοῦντας εἶχον, ἐπειδὴ δ᾽ εἰς ἄνδρας δοκιμασθεῖεν, ἐξῆν αὐτοῖς ποιεῖν ὅ τι βουληθεῖεν, ἀλλ᾽ ἐν ταύταις ταῖς ἀκμαῖς πλείονος ἐπιμελείας ἐτύγχανον ἢ παῖδες ὄντες. Οὕτω γὰρ ἡμῶν οἱ πρόγονοι σφόδρα περὶ τὴν σωφροσύνην ἐσπούδαζον, ὥστε τὴν ἐξ Ἀρείου πάγου βουλὴν ἐπέστησαν ἐπιμελεῖσθαι τῆς εὐκοσμίας, ἧς οὐχ οἷόν τ᾽ ἦν μετασχεῖν πλὴν τοῖς καλῶς γεγονόσιν καὶ πολλὴν ἀρετὴν ἐν τῷ βίῳ καὶ σωφροσύνην ἐνδεδειγμένοις, ὥστ᾽ εἰκότως αὐτὴν διενεγκεῖν τῶν ἐν τοῖς Ἕλλησι συνεδρίων.
[38] Σημείοις δ᾽ ἄν τις χρήσαιτο περὶ τῶν τότε καθεστώτων καὶ τοῖς ἐν τῷ παρόντι γιγνομένοις· ἔτι γὰρ καὶ νῦν ἁπάντων τῶν περὶ τὴν αἵρεσιν καὶ τὴν δοκιμασίαν κατημελημένων ἴδοιμεν ἂν τοὺς ἐν τοῖς ἄλλοις πράγμασιν οὐκ ἀνεκτοὺς ὄντας, ἐπειδὰν εἰς Ἄρειον πάγον ἀναβῶσιν, ὀκνοῦντας τῇ φύσει χρῆσθαι καὶ μᾶλλον τοῖς ἐκεῖ νομίμοις ἢ ταῖς αὑτῶν κακίαις ἐμμένοντας. Τοσοῦτον φόβον ἐκεῖνοι τοῖς πονηροῖς ἐνειργάσαντο καὶ τοιοῦτον μνημεῖον ἐν τῷ τόπῳ τῆς αὑτῶν ἀρετῆς καὶ σωφροσύνης ἐγκατέλιπον.
[39] Τὴν δὴ τοιαύτην, ὥσπερ εἶπον, κυρίαν ἐποίησαν ἐπιμελεῖσθαι τῆς εὐταξίας, ἣ τοὺς μὲν οἰομένους ἐνταῦθα βελτίστους ἄνδρας γίγνεσθαι, παρ᾽ οἷς οἱ νόμοι μετὰ πλείστης ἀκριβείας κείμενοι τυγχάνουσιν, ἀγνοεῖν ἐνόμιζεν· οὐδὲν γὰρ ἂν κωλύειν ὁμοίους ἅπαντας εἶναι τοὺς Ἕλληνας ἕνεκα γε τοῦ ῥᾴδιον εἶναι τὰ γράμματα λαβεῖν παρ᾽ ἀλλήλων. [40] Ἀλλὰ γὰρ οὐκ ἐκ τούτων τὴν ἐπίδοσιν εἶναι τῆς ἀρετῆς, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν καθ᾽ ἑκάστην τὴν ἡμέραν ἐπιτηδευμάτων· τοὺς γὰρ πολλοὺς ὁμοίους τοῖς ἤθεσιν ἀποβαίνειν, ἐν οἷς ἂν ἕκαστοι παιδευθῶσιν. Ἐπεὶ τά γε πλήθη καὶ τὰς ἀκριβείας τῶν νόμων σημεῖον εἶναι τοῦ κακῶς οἰκεῖσθαι τὴν πόλιν ταύτην· ἐμφράγματα γὰρ αὐτοὺς ποιουμένους τῶν ἁμαρτημάτων πολλοὺς τίθεσθαι τοὺς νόμους ἀναγκάζεσθαι. [41] Δεῖν δὲ τοὺς ὀρθῶς πολιτευομένους οὐ τὰς στοὰς ἐμπιπλάναι γραμμάτων, ἀλλ᾽ ἐν ταῖς ψυχαῖς ἔχειν τὸ δίκαιον· οὐ γὰρ τοῖς ψηφίσμασιν, ἀλλὰ τοῖς ἤθεσιν καλῶς οἰκεῖσθαι τὰς πόλεις, καὶ τοὺς μὲν κακῶς τεθραμμένους καὶ τοὺς ἀκριβῶς τῶν νόμων ἀναγεγραμμένους τολμήσειν παραβαίνειν, τοὺς δὲ καλῶς πεπαιδευμένους καὶ τοῖς ἁπλῶς κειμένοις ἐθελήσειν ἐμμένειν. [42] Ταῦτα διανοηθέντες οὐ τοῦτο πρῶτον ἐσκόπουν, δι᾽ ὧν κολάσουσι τοὺς ἀκοσμοῦντας, ἀλλ᾽ ἐξ ὧν παρασκευάσουσι μηδὲν αὐτοὺς ἄξιον ζημίας ἐξαμαρτάνειν· ἡγοῦντο γὰρ τοῦτο μὲν αὑτῶν ἔργον εἶναι, τὸ δὲ περὶ τὰς τιμωρίας σπουδάζειν τοῖς ἐχθροῖς προσήκειν.


[36] Ίσως θα μπορούσε να με επιτιμήσει κανείς για τα όσα έχω πει, ότι επαινώ αυτά που γίνονταν εκείνα τα χρόνια χωρίς να αναφέρω τους λόγους για τους οποίους και μεταξύ τους είχαν καλές σχέσεις οι παλαιότεροι και την πόλη κυβερνούσαν σωστά. Εγώ όμως νομίζω ότι έχω πει και κάτι τέτοιο· ωστόσο, θα προσπαθήσω να μιλήσω γι᾽ αυτά εν εκτάσει και με μεγαλύτερη σαφήνεια.
[37] Εκείνοι λοιπόν στα θέματα αγωγής των παιδιών δεν είχαν πολλούς για να τα επιβλέπουν, και, όταν ήταν να δοκιμαστούν και να περάσουν στους άνδρες, τους άφηναν να κάνουν ό,τι ήθελαν· αντίθετα, πάνω στην ακμή ακριβώς της ηλικίας τούς φρόντιζαν περισσότερο παρά όταν ήταν μικρά παιδιά. Τόσο μεγάλη δηλαδή ήταν η φροντίδα των προγόνων μας για τη σωφροσύνη, ώστε ίδρυσαν τη Βουλή του Αρείου Πάγου και όρισαν να φροντίζει αυτή για την ευκοσμία των πολιτών. Της Βουλής αυτής δεν μπορούσαν να είναι μέλη άλλοι από εκείνους που είχαν ευγενή καταγωγή και είχαν επιδείξει στη ζωή τους ξεχωριστή αρετή και σωφροσύνη· γι᾽ αυτό εύλογα η Βουλή αυτή ήταν ανώτερη από όλα τα συμβούλια της Ελλάδας. [38] Ως αποδείξεις για την κατάσταση που επικρατούσε τότε θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει κανείς αυτά που συμβαίνουν ακόμη και σήμερα. Γιατί ακόμη και τώρα που έχουν παραμεληθεί όλα τα σχετικά με την εκλογή και τη δοκιμασία αρχόντων, θα μπορούσαμε να δούμε ανθρώπους που σε άλλα γενικά πράγματα δεν είναι ανεκτοί, όταν γίνουν μέλη της Βουλής του Αρείου Πάγου να διστάζουν να εκδηλώνουν τον χαρακτήρα τους, και να δείχνουν περισσότερη διάθεση συμμόρφωσης προς τους θεσμούς που ισχύουν εκεί παρά να εμμένουν στις κακίες τους. Τόσο μεγάλο φόβο είχαν ενσπείρει οι πρόγονοί μας στις ψυχές των φαύλων ανθρώπων και τέτοιο μνημείο της αρετής και της σωφροσύνης τους κληροδότησαν στον τόπο τούτο.
[39] Όπως λοιπόν ανέφερα, αυτή τη Βουλή κατέστησαν κυρίαρχη να φροντίζει για την ευταξία της πόλης. Τα μέλη της Βουλής αυτής πίστευαν ότι σφάλλουν όσοι φαντάζονται πως οι άνθρωποι γίνονται άριστοι εκεί όπου τυχαίνει να έχουν θεσπιστεί νόμοι με ακρίβεια· γιατί τίποτε δεν θα εμπόδιζε να είναι όλοι οι Έλληνες όμοιοι, αφού είναι εύκολο να πάρει ο ένας από τον άλλον τους γραπτούς νόμους. [40] Η επίδοση των ανθρώπων στην αρετή δεν εξαρτάται από την ακρίβεια των νόμων αλλά από τις καθημερινές ασχολίες τους· γιατί οι περισσότεροι γίνονται όμοιοι στο ήθος με εκείνους ανάμεσα στους οποίους ο καθένας εκπαιδεύεται. Ο μεγάλος αριθμός και η ακριβολογία των νόμων είναι απόδειξη της κακής διοίκησης της πόλης στην οποία υπάρχουν· γιατί, προκειμένου να εμποδίσουν τη διάπραξη αδικημάτων, αναγκάζονται να θεσπίζουν πολλούς νόμους. [41] Όσοι πολιτεύονται σωστά δεν χρειάζεται να γεμίζουν τις στοές με γραπτούς νόμους, αλλά να έχουν το δίκαιο στην ψυχή τους· γιατί οι πόλεις διοικούνται σωστά όχι με τα ψηφίσματα αλλά με το ήθος των πολιτών. Οι πολίτες που δεν έχουν διαπαιδαγωγηθεί σωστά θα τολμήσουν να παραβούν ακόμη και τους ακριβέστατους νόμους, ενώ όσοι έχουν πάρει καλή αγωγή θα θελήσουν να εφαρμόσουν ακόμη και την απλώς ισχύουσα νομοθεσία. [42] Αυτά σκεφτόμενοι, το πρώτο πράγμα που εξέταζαν δεν ήταν ποιές ποινές θα επιβάλουν στους παρεκτρεπομένους, αλλά με ποιό τρόπο θα κάνουν τους πολίτες τέτοιους ώστε να μη διαπράττουν καμιάν αξιόποινη πράξη. Γιατί νόμιζαν ότι το τελευταίο ήταν δικό τους έργο, ενώ η ενασχόληση με τις τιμωρίες ταίριαζε στους εχθρούς.