[10] Μήπως, επομένως, δεν πρέπει να ονομάζουμε κανέναν άνθρωπο ευδαίμονα όσο ζει; Μήπως, μάλλον, πρέπει —ακολουθώντας τη σύσταση του Σόλωνα— να «βλέπουμε» το τέλος; Και αν δεχτούμε τη θέση αυτή, πως έτσι δηλαδή έχει το πράγμα, είναι άραγε ευδαίμων ο άνθρωπος και τότε, όταν πια έχει πεθάνει; Δεν θα ήταν αυτό τελείως παράλογο, ιδίως για μας που λέμε ότι η ευδαιμονία είναι ένα είδος ενέργειας; Αν όμως δεν λέμε ευδαίμονα τον άνθρωπο που έχει πεθάνει, και αν ούτε ο Σόλωνας θέλει να πει αυτό, αλλά ότι τότε μόνο θα μπορούσε κανείς με σιγουριά να ονομάσει ευδαίμονα έναν άνθρωπο, με την ιδέα ότι τώρα πια ο άνθρωπος αυτός βρίσκεται έξω από κάθε κακό και από κάθε συμφορά, αφήνει και αυτό περιθώρια για συζήτηση· γιατί κατά την κοινή αντίληψη το καλό και το κακό υπάρχουν και για τον πεθαμένο άνθρωπο, όπως υπάρχουν και για έναν ζωντανό άνθρωπο που όμως δεν τα αντιλαμβάνεται· π.χ. τιμές και ατιμώσεις, ευτυχίες και δυστυχίες των παιδιών και γενικά των απογόνων. Πρόβλημα μας δημιουργεί και τούτο: ο άνθρωπος που έζησε ευδαίμων ως τα γηρατειά του και πέθανε με ανάλογο τρόπο μπορεί να δοκιμάσει πολλών ειδών μεταβολές ενσχέσει με τους απογόνους του: κάποιοι από αυτούς μπορεί να είναι καλοί και να ζήσουν μια ζωή που τους αξίζει, ενώ άλλοι το αντίθετο· είναι επίσης φανερό ότι με την απόσταση των γενεών μπορεί να υπάρξουν πολλών ειδών μεταβολές ανάμεσα σ᾽ αυτούς και στους προγόνους τους. Θα ήταν λοιπόν πολύ περίεργο, αν συμμετείχε και ο νεκρός σ᾽ αυτές τις μεταβολές, με αποτέλεσμα τη μια φορά να γίνεται ευδαίμων και την άλλη πάλι δυστυχισμένος. Περίεργο θα ήταν επίσης και το να μην έχουν οι τύχες των απογόνων κάποια επίδραση, ή για κάποιο διάστημα, πάνω στην ευτυχία των προγόνων τους.
Καλύτερα όμως να ξαναγυρίσουμε στο πρώτο μας ερώτημα: μπορεί να βοηθήσει στο να αντιμετωπισθεί και το τωρινό μας πρόβλημα. Αν λοιπόν πρέπει να «βλέπουμε» το τέλος και μόνο τότε να ονομάζουμε ευδαίμονα έναν άνθρωπο (όχι με το νόημα ότι είναι ευδαίμων αλλ᾽ ότι υπήρξε ευδαίμων), πώς να μην είναι περίεργο, αν, τότε που είναι κανείς ευδαίμων, δεν μπορούμε να του αποδώσουμε τον χαρακτηρισμό που του ανήκει, μόνο και μόνο γιατί δεν [1100b] θέλουμε να ονομάσουμε ευδαίμονες τους ζωντανούς ανθρώπους, επειδή ενδέχεται να τους συμβούν διάφορες μεταβολές και επειδή έχουμε θεωρήσει ότι η ευδαιμονία είναι κάτι το διαρκές, κάτι που καθόλου δεν μεταβάλλεται εύκολα, ενώ είναι πολλά του κύκλου τα γυρίσματα στις τύχες των ίδιων ανθρώπων; Γιατί είναι φανερό πως αν θέλουμε να παρακολουθούμε αυτές τις εναλλαγές της τύχης, θα καταντήσουμε να ονομάζουμε πολλές φορές τον ίδιο άνθρωπο ευδαίμονα και ύστερα πάλι δυστυχισμένο, παρουσιάζοντας τελικά τον ευδαίμονα άνθρωπο «σαν ένα είδος χαμαιλέοντα, σαν έναν άνθρωπο που πατάει σε σαθρή βάση». Μήπως καλύτερα θα έπρεπε να δεχτούμε πως δεν είναι με κανέναν τρόπο σωστό να παρακολουθούμε αυτές τις εναλλαγές της τύχης; Οι επιτυχίες ή οι αποτυχίες στη ζωή δεν στηρίζονται σ᾽ αυτές· η ζωή του ανθρώπου τις χρειάζεται, όπως είπαμε, και αυτές, το αποφασιστικό όμως στοιχείο για την ευδαιμονία του ανθρώπου είναι οι σύμφωνες με την αρετή ενέργειες — οι αντίθετες φέρνουν το αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα.
Η απάντηση που μόλις τώρα δώσαμε στο ερώτημα που θέσαμε αποτελεί —και αυτή— μαρτυρία υπέρ της ορθότητας του ορισμού μας. Κανένα, πράγματι, από τα έργα των ανθρώπων δεν παρουσιάζει τέτοια σταθερότητα και μονιμότητα όση οι σύμφωνες με την αρετή ενέργειες. Αυτές θεωρούνται, πράγματι, πιο μόνιμες και από τις επιστήμες. Από τις ενέργειες, πάλι, αυτές οι πολυτιμότερες και οι πιο σημαντικές είναι μονιμότερες, γιατί οι ευδαίμονες περνούν τη ζωή τους ασκώντας τες σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι όλες τις άλλες και με τρόπο πιο συνεχή από ό,τι όλες τις άλλες· αυτό μοιάζει να είναι και η αιτία που δεν υπάρχει στην περίπτωσή τους λήθη. Θα υπάρξει λοιπόν στον ευδαίμονα άνθρωπο η σταθερότητα και η μονιμότητα που λέμε, και θα μείνει σε όλη του τη ζωή έτσι όπως είναι· γιατί θα εκτελεί ή θα θεάται τις πράξεις της αρετής πάντοτε, ή κατά κύριο λόγο αυτές παρά οτιδήποτε άλλο. Όσο για τις εναλλαγές της τύχης, αυτές θα τις αντιμετωπίσει με τον ωραιότερο τρόπο και σίγουρα με απόλυτη ευπρέπεια, αυτός που είναι «από κάθε άποψη καλός, τετράγωνος και δίχως κανένα απολύτως ψεγάδι». Πολλά είναι αυτά που φέρνει η τύχη, διαφορετικά μεταξύ τους ως προς το μέγεθος. Οι μικρές ευτυχίες, το ίδιο και οι μικρές δυστυχίες, είναι φανερό ότι δεν μεταβάλλουν με το βάρος τους το ισοζύγιο της ζωής. Με τις μεγάλες όμως, αν εμφανίζονται και συχνά, το πράγμα έχει έτσι: αν τελικά είναι καλές, δεν μπορεί παρά να κάνουν πιο ευδαίμονα τη ζωή (δεν είναι μόνο ότι από τη φύση τους βοηθούν να γίνει η ζωή πιο όμορφη· επιπλέον μπορεί κανείς να τις χρησιμοποιήσει με όμορφο και ενάρετο τρόπο)· αν όμως συμβεί το αντίθετο, συνθλίβουν και καταστρέφουν την ευδαιμονία, γιατί φέρνουν στενοχώριες και αποτελούν εμπόδιο για πολλές ενέργειες. Και όμως, ακόμη και μέσα σ᾽ αυτές, η όμορφη συμπεριφορά σκορπάει τη λάμψη της, όταν κανείς υπομένει καρτερικά πολλές και μεγάλες δυστυχίες — όχι από αναισθησία, αλλά γιατί είναι ένας άνθρωπος αληθινά άρχοντας και μεγαλόψυχος. Και αν οι ενέργειες είναι, όπως είπαμε, το αποφασιστικό στοιχείο για την ευδαιμονία του ανθρώπου, κανένας ευδαίμων άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να γίνει δυστυχισμένος· γιατί ποτέ δεν θα κάνει πράγματα σιχαμερά και τιποτένια. Γιατί ο αληθινά [1101a] καλός και μυαλωμένος άνθρωπος ξέρει —όπως δεχόμαστε— να υπομένει με ευπρέπεια όλες τις εναλλαγές της τύχης και να κάνει πάντοτε —μέσα στα εκάστοτε δεδομένα— το καλύτερο, ακριβώς όπως ο καλός στρατηγός ξέρει να κάνει την καλύτερη από πολεμικής απόψεως χρήση του στρατού που έχει στη διάθεση του, και όπως ο παπουτσής ξέρει, από τα δέρματα που του έχουν δοθεί, να κάνει ένα ωραιότατο παπούτσι — με τον ίδιο τρόπο και όλοι οι άλλοι τεχνίτες. Αν έτσι έχει το πράγμα, ο ευδαίμων άνθρωπος δεν θα γίνει ποτέ δυστυχισμένος, σίγουρα όμως δεν θα είναι μακάριος, αν περιπέσει σε συμφορές σαν τις συμφορές του Πρίαμου.
Ούτε, πάλι, ο ευδαίμων είναι ένας άνθρωπος «που παρουσιάζει ποικιλία χρωμάτων» και υπόκειται σε μεταβολές· γιατί ούτε μπορεί εύκολα να μετακινηθεί από την ευδαιμονία του και, πάντως, όχι από συνηθισμένες αναποδιές της τύχης, αλλά από μεγάλες και αλλεπάλληλες δυστυχίες· και αν τον βρουν τέτοιες δυστυχίες, δεν θα γίνει πάλι ευδαίμων μέσα σε λίγο χρόνο, αλλά, και αν ξαναγίνει, αυτό θα συμβεί αφού συμπληρωθεί πολύς χρόνος, όταν στο μεταξύ θα έχει πετύχει μεγάλα και ωραία πράγματα. Τί μας εμποδίζει λοιπόν να λέμε ότι ευδαίμων είναι ο άνθρωπος που ενεργεί σύμφωνα με την τέλεια αρετή, έχοντας στη διάθεσή του σε ικανοποιητικό βαθμό και τα εξωτερικά αγαθά, όχι για ένα κάποιο χρονικό διάστημα, αλλά στη διάρκεια μιας τέλειας ζωής; Ή μήπως πρέπει να προσθέσουμε «και που θα ζήσει με αυτόν τον τρόπο και θα τελειώσει τη ζωή του με ανάλογο τρόπο», γιατί το μέλλον μάς είναι άγνωστο, η ευδαιμονία όμως δεχόμαστε ότι είναι τέλος και κάτι το τέλειο από κάθε άποψη; Αν είναι έτσι, ευδαίμονες θα ονομάσουμε εκείνους τους ζωντανούς ανθρώπους οι οποίοι έχουν, και θα έχουν, όλα αυτά που είπαμε — πάντως, είπαμε: «ανθρώπους».
Ας θεωρηθούν αρκετά όσα είπαμε για τα θέματα αυτά.