1.4. Τα αρχαιολογικά δεδομένα από τη νησιωτική Ελλάδα

1.4.1. Δύο νησιωτικοί οικισμοί: Εμπορειός και Ζαγορά

Αν τις οικιστικές αλλαγές στην Αθήνα ανάμεσα στον 10ο και τον 8ο αιώνα π.Χ. τις παρακολουθούμε κυρίως με την ανακάλυψη των πρώιμων νεκροταφείων, σε άλλες περιοχές, όπως στη Ζαγορά, στη δυτική ακτή της Άνδρου, και στον Εμπορείο, στα νότια παράλια της Χίου, έχουν ανασκαφεί σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση οικισμοί της ίδιας περιόδου, που έμειναν σχεδόν ανέπαφοι, γιατί εγκαταλείφθηκαν τον 7ο αιώνα π.Χ. και δεν ξανακατοικήθηκαν.

Ο οικισμός της Ζαγοράς (εικ. 7) είναι χτισμένος σε μια μικρή χερσόνησο με απότομες ακτές, που συνδέεται με το υπόλοιπο νησί με έναν στενό αυχένα· δημιουργήθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ., αλλά η περίοδος της ακμής του είναι ο 8ος αιώνας, οπότε βρισκόταν κάτω από την πολιτική και πολιτιστική επιρροή της Εύβοιας,) συγκεκριμένα της Ερέτριας. Δεν αποκλείεται ήταν εμπορικός σταθμός στον θαλάσσιο δρόμο ανάμεσα στην Εύβοια και το ανατολικό Αιγαίο. Η μοναδική πρόσβαση στον οικισμό από τη στεριά προστατευόταν από οχυρωματικό τείχος με πύλη, ενώ στο κέντρο του περίπου υπήρχε μια ανοιχτή πλατεία, με το μεγαλύτερο σπίτι του οικισμού στη μια πλευρά της και ένα υπαίθριο ιερό στην άλλη.

Στον Εμπορειό (εικ. 8), ένα μακρόστενο κτίσμα, μεγαλύτερο από τα άλλα, δεσπόζει στην ακρόπολη και ελέγχει την πρόσβαση σε αυτήν από την πλαγιά όπου είναι χτισμένα τα σπίτια του οικισμού· απέναντι του, σε έναν αρκετά μεγάλο ελεύθερο χώρο βρίσκεται το ιερό της Αθηνάς, όπου αρχικά η λατρεία τελούνταν στο ύπαιθρο. Και στις δύο περιπτώσεις μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η κατοικία του άρχοντα γειτόνευε με έναν ανοιχτό χώρο συγκεντρώσεων (μια αγορά) καθώς και με το θρησκευτικό κέντρο του οικισμού.