Β2.3.3. Τάκιτος

Στον Τάκιτο (περ. 55-περ. 120 μ.Χ.), τον μεγαλύτερο ιστορικό των αυτοκρατορικών χρόνων, οφείλουμε τον Dialogus de oratoribus (Διάλογο περί των ρητόρων), που δημοσιεύτηκε μεταξύ του 102 και του 105 μ.Χ.

Πρόκειται για έργο βασισμένο στον διάλογο του Κικέρωνα De oratore. Στην αρχή έχουμε έναν «αγώνα λόγων» μεταξύ του ρήτορα M. Aper, που υπερασπίζεται τη ρητορική τέχνη -η τοποθέτησή του θυμίζει απόψεις του Κοϊντιλιανού και του Πλίνιου του Νεότερου (Epistulae 2.11.1, 6.11, 6.21.1, 6.23)-, και του ποιητή Curiatius Maternus - ο τελευταίος προβάλλει την αξία και σημασία της ποίησης. Σε αυτό το σημείο παρεμβαίνει ο Vipstanus Messalla και στρέφει τη συζήτηση προς το θέμα της αντίθεσης μεταξύ της παλαιάς και της νέας ρητορείας. Ο Άπρος υπερασπίζεται τη σύγχρονη ρητορεία και στη συνέχεια ο Ματέρνος ζητά από τον Μεσσάλλα να εξηγήσει τις αιτίες παρακμής της ρητορείας. Ως ένας από τους βασικούς λόγους αυτής της εξέλιξης αναγνωρίζεται η πλημμελής διδασκαλία (ο Μεσσάλας υποστηρίζει ότι η σύγχρονη εκπαίδευση δεν προσφέρει την απαραίτητη γενική παιδεία, όπως είχε οραματιστεί ο Κικέρωνας, ενώ στηρίζεται στην εκμάθηση πλαστών και εξωπραγματικών λόγων, μια που επιδιώκει να καλλιεργήσει κυρίως το ύφος). Η παρακμή της ρητορείας συνδέεται όμως και με την πολιτική κατάσταση και πραγματικότητα (σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγει ο Ματέρνος). Στο πλαίσιο του δημόσιου βίου στο παρελθόν, κάτω από τις συνθήκες της ρωμαϊκής δημοκρατίας, ανέκυπτε κάθε τόσο η ανάγκη για τη σύνταξη και εκφώνηση καίριων δημόσιων λόγων. Η ρητορεία, ως κόρη της licentia (της ελευθερίας), είναι το τίμημα της πολιτικής ηρεμίας που στηρίζεται στην καταστολή· ιδεώδεις πολιτικές συνθήκες καθιστούν περιττή τη ρητορική τέχνη.^[151]

Στο συγκεκριμένο έργο αποτυπώνεται ένας προβληματισμός για την κατάσταση και το μέλλον της ρητορείας και της ρητορικής, που φαίνεται πως είναι διάχυτος αυτή την εποχή: στοιχεία του ανιχνεύονται στο έργο του Πετρώνιου, του Σενέκα του Πρεσβύτερου και του Νεότερου, στον Ψευδο-Λογγίνο, στον Κοϊντιλιανό. Η παρακμή της ρητορείας αποδίδεται άλλοτε στον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών στον πολιτικό βίο, που μάλιστα θεωρείται κάποτε αναπόφευκτο τίμημα για το προνόμιο να ζει κανείς σε καθεστώς σταθερότητας και ειρήνης, και άλλοτε στη βαθύτατη διάβρωση της κοινωνίας.^[152]

Βιβλιογραφία:

Laurent Pernot. Η ρητορική στην αρχαιότητα. Μετάφραση Ξανθίππη Τσελέντη, Επιμέλεια Βάλια Σερέτη, Δαίδαλος, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2005 (τίτλ. πρωτ.: La rhétorique dans l'antiquité, Παρίσι 2000).

Michael von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας από τον Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια, επιμ. μτφρ. Δ. Ζ. Νικήτας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013 (1η έκδ. σε δύο τόμους: 1997. Τίτλ. πρωτ.: Geschichte der Römischen Literatur I, zweite, verbesserte und erweiterte Auflage, Μόναχο 19942).