Εξώφυλλο

Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός

Ελληνιστική Γραμματεία

της Εβίνας Σιστάκου

  • «Μένανδρος». Τοιχογραφία από την οικία του Μενάνδρου στην Πομπηία. [Τεκμηρίωση: βλ. ΠΥΞΙΣ]

  • «Ο Τερέντιος Νέος και η σύζυγός του». Τοιχογραφία από την οικία του Τερέντιου Νέου στην Πομπηία, 1ος αι. μ.Χ. [Τεκμηρίωση: βλ. ΠΥΞΙΣ]

1.4. Η κουλτούρα του βιβλίου

Σε αντίθεση με την αρχαϊκή και την κλασική εποχή όπου η προφορική απαγγελία και η παράσταση έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο στην πρόσληψη της ποίησης, στα ελληνιστικά χρόνια η γραφή γίνεται πλέον το κύριο μέσο παραγωγής και μετάδοσης της λογοτεχνίας. Βέβαια οι παραστάσεις στα φεστιβάλ που διοργάνωναν οι ελληνιστικοί μονάρχες ή οι απαγγελίες στον κλειστό κύκλο της αυλής και του συμποσίου μπορεί να προσέφεραν ακόμη το πλαίσιο για δημόσιες παρουσιάσεις ποιητών και ποιημάτων, ωστόσο φαίνεται ότι το βιβλίο (σε μορφή παπυρικού κυλίνδρου) είχε κυριαρχήσει στη συνείδηση δημιουργών και κοινού.

Ως φιλόλογοι οι Αλεξανδρινοί ποιητές κλήθηκαν να μελετήσουν τη λογοτεχνική παραγωγή του παρελθόντος —έπος, τραγωδία, χορική λυρική ποίηση— μέσα στη Βιβλιοθήκη∙ ως ποιητές αντιλήφθηκαν ότι η διακειμενικότητα, δηλαδή η ηθελημένη, λόγια παραπομπή σε άλλα έργα, απευθυνόταν πρωτίστως σε αναγνώστες. Ο Καλλίμαχος δίνει μια χαρακτηριστική εικόνα στον Πρόλογο των Αιτίων [Καλλίμαχος Αίτ. απ.1 μετάφραση Ε. Σιστάκου]:

Όταν για πρώτη φορά έβαλα το δελτίο στα γόνατά μου για να γράψω, ο Λύκιος Απόλλωνας μου είπε…

Ο επιγραμματοποιός Ποσείδιππος είναι ακόμη πιο γλαφυρός όταν συμφύρει την επίκληση στις Μούσες με την εικόνα της γραφής στη σφραγίδα της ποιητικής συλλογής του [Ποσείδιππος απ. 705 SH μετάφραση Ε. Σιστάκου]:

Μούσες, ψάλλετε τώρα μαζί με τον Ποσείδιππο τα σκληρά γηρατειά γράφοντας στις χρυσές σελίδες των δελτίων του…

Ο βιβλιακός χαρακτήρας της ελληνιστικής κουλτούρας είναι ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Τα επιγράμματα δεν γράφονται πια για να χαραχθούν σε έναν τάφο ή σε ένα έργο τέχνης αλλά για να απολήξουν σε μια συλλογή∙ το θέατρο, όπως ο ιαμβικός μονόλογος Αλεξάνδρα του Λυκόφρονα, γίνεται δράμα ανάγνωσης (Lesedrama)∙ οι μιμητικοί ύμνοι του Καλλιμάχου αναπαριστούν πλασματικά τις συνθήκες της θρησκευτικής γιορτής στην οποία θα μπορούσαν να τραγουδηθούν. Οι ποιητές γίνονται οι ίδιοι εκδότες των έργων τους, με γνωστότερο παράδειγμα τον Καλλίμαχο που επέλεξε και ταξινόμησε τις ελεγείες του στα τέσσερα βιβλία των Αιτίων, προσθέτοντας εκδοτικό πρόλογο και επίλογο. Ακόμη και νέα λογοτεχνικά είδη γεννήθηκαν μέσα από την κουλτούρα του βιβλίου, όπως τα τεχνοπαίγνια, τα εικονιστικά δηλαδή ποιήματα, που η ανάγνωσή τους προϋποθέτει την οπτικοποίησή τους σε μια σελίδα βιβλίου (παράδειγμα ο Πέλεκυς του Σιμία και η Σῦριγξ του Θεοκρίτου). Βλ. «Ο Πέλεκυς του Σιμία» (από την έκδοση Loeb):