Ε1. Αρχαία ή Παλαιά Κωμωδία: Θεματική
1. Τα θέματα της Αρχαίας ή Παλαιάς Κωμωδίας είναι, όπως θα το περιμέναμε, εξαιρετικά ποικίλα: καλύπτουν ολόκληρο το φάσμα των ανθρώπινων -ατομικών, οικογενειακών, κοινωνικών, πολιτικών, πνευματικών- φαινομένων, επεκτείνονται και στο πεδίο των μυθολογικών διηγήσεων για θεούς και ήρωες. Η αφάνταστη θεματική ποικιλία φανερώνεται ήδη στα έργα των παλαιότερων και σύγχρονων του Αριστοφάνη κωμωδιογράφων, που δε μας είναι γνωστά παρά μόνο από τους τίτλους και τα λιγοστά αποσπάσματα που έτυχε να σωθούν. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις κωμωδίες Αθηνάς γοναί του Ερμίππου, Αδελφαί μοιχευόμεναι του Αλκαίου, Αστράτευτοι ή ανδρόγυνοι του Εύπολη, Γείτονες του Κράτη, Δήμοι του Εύπολη, Πλύντριαι ή Ναυσικά του Φιλύλλιου, Γραμματική θεωρία του Καλλία, Σερίφιοι του Κρατίνου, Ποάστριαι (Σταχομαζώχτρες) του Κράτη.
2. Στο έργο του Αριστοφάνη ξεχωρίζουμε τρία θεματικά πεδία: (α) την πολιτική σάτιρα, όπου εντάσσονται οι Αχαρνείς, οι Ιππείς, η Ειρήνη, η Λυσιστράτη και από τα έργα της Μέσης Κωμωδίας οι Εκκλησιάζουσες, (β) την κοινωνική σάτιρα, όπου εντάσσονται οι Σφήκες, οι Όρνιθες και από τα έργα της Μέσης Κωμωδίας ο Πλούτος, και (γ) τη σάτιρα της πνευματικής ζωής, όπου εντάσσονται οι Νεφέλες, οι Θεσμοφοριάζουσες και οι Βάτραχοι. Αξιοσημείωτο στο τελευταίο αυτό πεδίο είναι και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του ποιητή για την εκπαίδευση των νέων, θέμα που τον απασχόλησε κιόλας στην πρώτη του, χαμένη για μας, κωμωδία του , τους Δαιταλείς (Συντράπεζους), όπου ο Σώφρων εκπροσωπούσε την ἀρχαίαν παιδείαν, που ανάθρεψε τους μαραθωνομάχους, και ο Καταπύγων (Ακόλαστος) την καινὴν παίδευσιν που πρόσφεραν οι σοφιστές. Η ίδια αντίθεση τροφοδοτεί και τον Αγώνα του Δίκαιου με τον Άδικο λόγο στις Νεφέλες.
3. Στο κάθε έργο, σημασία έχει να ξεχωρίζουμε δύο συγγενικές, αλλά και ξεχωριστές έννοιες: το αντικείμενο της σάτιρας από τη μια, και την κωμική έμπνευση από την άλλη. Αντικείμενο της σάτιρας είναι ο συγκεκριμένος θεσμός, κοινωνικό φαινόμενο ή και πρόσωπο που σατιρίζεται· κωμική έμπνευση είναι το εύρημα που οργανώνει και στηρίζει την πλοκή.
4. Συγκεκριμένα: αντικείμενο της σάτιρας στους Αχαρνείς είναι η σφαλερή λειτουργία της Εκκλησίας του Δήμου, που ευνοεί τον πόλεμο, κωμική έμπνευση η σύναψη ιδιωτικής ειρήνης από έναν ιδιώτη· αντικείμενο της σάτιρας στους Ιππείς η κακοδιοίκηση του Κλέωνα που καταδυναστεύει τον αθηναϊκό δήμο, κωμική έμπνευση η αναζήτηση και η εύρεση ενός ακόμα χειρότερου, που κατατροπώνει τον Κλέωνα και αναγεννά τον προσωποποιημένο Δήμο· αντικείμενο της σάτιρας στις Νεφέλες ο Σωκράτης ως εκπρόσωπος της σοφιστικής· κωμική έμπνευση η ιδέα ενός κακοπληρωτή να μαθητέψει πρώτα ο ίδιος, ύστερα και ο γιος του στο φροντιστήριο του Σωκράτη, για να μάθουν να εξαπατούν τους δανειστές τους· αντικείμενο της σάτιρας στους Σφήκες η μανία των Αθηναίων γερόντων να δικάζουν ως λαϊκοί δικαστές, κωμική έμπνευση η επίμονη και τελικά επιτυχημένη προσπάθεια ενός γιου να γιατρέψει από τη δικομανία τον πατέρα του· αντικείμενο της σάτιρας στην Ειρήνη η φιλοπόλεμη πολιτική θεών και ανθρώπων, κωμική έμπνευση το ταξίδι ενός φιλειρηνικού αγρότη στον ουρανό και η απελευθέρωση της φυλακισμένης θεάς Ειρήνης· αντικείμενο της σάτιρας στους Όρνιθες η γενικότερη κοινωνική αναστάτωση στην Αθήνα, κωμική έμπνευση η αποδημία δύο πολιτών στη χώρα των πουλιών και η ίδρυση μιας ουτοπικής πόλης μεταξύ ουρανού και γης· αντικείμενο της σάτιρας στη Λυσιστράτη η φιλοπόλεμη πολιτική των Αθηναίων και των Σπαρτιατών, κωμική έμπνευση η πανελλήνια ερωτική απεργία των γυναικών, που υποχρεώνει τους εμπόλεμους να συμβιβαστούν. Αντικείμενο της σάτιρας στις Θεσμοφοριάζουσες η τραγική τέχνη του Ευριπίδη, κωμική έμπνευση η συνωμοσία των γυναικών εναντίον του και η κατασκοπευτική αποστολή ενός συγγενή που τα θαλασσώνει· αντικείμενο της σάτιρας στους Βατράχους η νεωτερική τραγική τέχνη, κωμική έμπνευση η απόφαση του θεού Διονύσου να κατέβει στον Άδη για να διαλέξει και να επαναφέρει στη ζωή έναν από τους μεγάλους τραγικούς ποιητές· αντικείμενο της σάτιρας στις Εκκλησιάζουσες οι σφαλερές αποφάσεις των αντρών στην Εκκλησία του Δήμου, κωμική έμπνευση η συνωμοσία των γυναικών που υφαρπάζουν την εξουσία και εφαρμόζουν ένα σύστημα γενικής κοινοκτημοσύνης· αντικείμενο της σάτιρας στον Πλούτο η άνιση κατανομή του πλούτου, κωμική έμπνευση η ίαση του τυφλού θεού, που πια ευνοεί και ανταμείβει μόνο τους δίκαιους.
