André Gide

Οιδίπους

ΔΡΑΜΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

Μετάφραση: Βασίλη Βασιλικού

(απόσπασμα)

ΠΡΑΞΗ ΔΕΥΤΕΡΗ

[...]

ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ

Σκέφτομαι τον δράκοντα που νίκησε ο Κάδμος. Διηγούνται ότι γεννηθήκαμε απ’ τα δόντια του.

ΕΤΕΟΚΛΗΣ

Πιστεύεις σ’ αυτό, Πολυνείκη; Διηγούνται επίσης ότι η Σεμέλη, κόρη του Κάδμου και θνητή, κουβαλούσε στον κόρφο της τον θεό Βάκχο. Στην προχωρημένη κατάσταση του πολιτισμού που βρισκόμαστε, κι αφότου η τελευταία σφίγγα σκοτώθηκε απ’ τον πατέρα μας, τα τέρατα κι οι θεοί δεν βρίσκονται πια ανάμεσα στους αέρηδες ή τους κάμπους, αλλά εντός μας.

ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ

Ο Κάδμος, ο Λύκος, ο Αμφίων που του οφείλουμε τη γραφή που καρφίτσωσε της σκέψη… Α! πόσο η ανθρωπότητα μού φαίνεται γερασμένη, κι όλα τούτα πόσο μακριά από μας! Σκέφτομαι την εποχή που κι αυτός ο λόγος δεν είχε ακόμα εφευρεθεί.

ΕΤΕΟΚΛΗΣ

Ο Τειρεσίας μάς διδάσκει ότι ο λόγος δόθηκε στους ανθρώπους από τους θεούς.

ΠΟΛΥΝΕΙΚΗΣ

Λιγότερο πιστεύω τους θεούς από τους ήρωες.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Καλό. Σας αναγνωρίζω για υιούς μου. Νά, σας ακούω να μιλάτε, (ναι, σας άκουγα) και λέω στον εαυτό μου τί κρίμα που δεν κουβέντιασα παραπάνω μαζί σας. Αλλά, πρώτα θα ’θελα να σας πω… Μικροί μου, να σέβεστε τις αδελφές σας. Αυτό που μας είναι πολύ προσιτό δεν αποτελεί ποτέ μια πολύ κερδοφόρα κατάκτηση. Για να αντρωθεί κανείς, πρέπει να απλώνει μακριά τη ματιά του. Κι ύστερα μην κοιτάζετε πολύ προς τα πίσω. Πρέπει να καταλάβετε ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται ακόμα πολύ πιο μακριά απ’ το σκοπό της, που δεν φαίνεται καν στον ορίζοντα, παρά απ’ την αφετηρία της που δεν ξεχωρίζει πια μες στην αχλή.

ΕΤΕΟΚΛΗΣ

Ο σκοπός… Ποιός μπορεί να ’ναι ο σκοπός;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Πρέπει ακόμα να τον φτάσουμε, όποιος κι αν είναι. Οραματίζομαι, αργότερα πολύ τη γη σκεπασμένη με μια ανθρωπότητα αποσκλαβωμένη, που θα κρίνει το σημερινό μας πολιτισμό με το ίδιο μάτι που εμείς κρίνουμε την κατάσταση των ανθρώπων στην αρχή της αργής προόδου των. Αν εγώ νίκησα τη Σφίγγα, δεν είναι λόγος για να ξεκουράζεστε εσείς. Ο δράκοντας που γι’ αυτόν μιλούσες, Ετεοκλή, είναι όμοιος μ’ εκείνον που με περίμενε στις πύλες των Θηβών, όπου έμελλε να μπω νικητής. Ο Τειρεσίας μάς ζαλίζει με τον μυστικισμό του και με την ηθική του. Όλα αυτά μου τα ’χαν πει στο παλάτι του Πολύβιου… Ο Τειρεσίας ποτέ δεν βρήκε τίποτα καινούριο και ούτε επιδοκιμάζει αυτούς που γυρεύουν και που βρίσκουν. Όσο κι αν λέει ότι εμπνέεται απ’ τον Θεό, με τους ενοραματισμούς τους, με τα πουλιά του, δεν είναι αυτός που μπόρεσε ν’ απαντήσει στο αίνιγμα. Κατάλαβα, μόνο εγώ το κατάλαβα, ότι το μόνο παρασύνθημα για να μη σε κατασπαράξει η Σφίγγα, είναι: ο Άνθρωπος. Οπωσδήποτε χρειαζόταν κάποιο κουράγιο για να την πω αυτή τη λέξη. Αλλά την είχα έτοιμη προτού ακόμα ακούσω το αίνιγμα. Κι η δύναμή μου ήταν που δεν δεχόμουν να δώσω άλλη απάντηση, οποιαδήποτε κι αν τύχαινε να ’ναι η ερώτηση. Γιατί, νιώστε καλά, μικροί μου, ότι καθένας από μας, έφηβος, συναντά στην αρχή του δρόμου του ένα τέρας που ορθώνει μπροστά του ένα τέτοιο αίνιγμα που μπορεί να τον εμποδίσει να προχωρήσει. Και αν ακόμα, στον καθένα μας, αυτή η ειδική Σφίγγα βάλει μια διαφορετική ερώτηση, να είστε σίγουροι ότι σε όποια ερώτησή της η απάντηση μένει η ίδια· ναι, ότι δεν υπάρχει παρά μια μόνη και όμοια απάντηση σε τόσες ποικίλες ερωτήσεις· κι ότι αυτή η μοναδική απάντηση είναι: ο Άνθρωπος. Κι ότι αυτός ο μοναδικός άνθρωπος, για καθένα από μας είναι: ο Εαυτός του.

Ο Τειρεσίας έχει μπει.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Οιδίποδα, εδώ φτάνει η τελευταία λέξη της σοφίας σου; Εδώ η μόρφωσή σου καταλήγει;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Αντίθετα, από δω ξεκινά. Είναι αυτή η πρώτη λέξη.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Οι επόμενες λέξεις;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Οι γιοι μου θα πρέπει να τις γυρέψουν.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Δεν θα τις βρουν περισσότερο απ’ όσο εσύ ο ίδιος τις βρήκες.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ (μόνος)

Είναι κουραστικότερος κι απ’ τη Σφίγγα ακόμα. (Στους γιους του.) Αφήστε μας.

Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης βγαίνουν.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Ναι, ζητάς τους γιους σου να σ’ αφήσουν όταν δεν έχεις πια τίποτα να τους πεις, κι η σοφία σου κοντεύει να στερέψει. Μόνο την περηφάνια μπορείς να τους διδάξεις. Η γνώση που ξεκινά απ’ τον άνθρωπο κι όχι απ’ τον Θεό, δεν αξίζει φράγκο.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Για πολύ καιρό πίστευα ότι ένας Θεός με καθοδηγούσε.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Ένας Θεός που δεν ήταν άλλος από σένα τον ίδιο· ναι, εσύ ο ίδιος, θεοποιημένος.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Ένας Θεός που μου έδωσε να καταλάβω ότι μπορούσα ακόμα και να μην τον χρειάζομαι.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Αυτόν τον ψεύτικο Θεό, ναι, βέβαια· αλλ’ όχι τον αληθινό Θεό, αυτόν τον Θεό που αρνείσαι να γνωρίσεις, αλλά που, Αυτός, παρακολουθεί τα βήματά σου, βυθοσκοπεί τις πιο μύχιες σκέψεις σου, Θεός που σε γνωρίζει όσο εσύ ο ίδιος δεν γνωρίζεις τον εαυτό σου.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Από πού συμπεραίνεις ότι δεν γνωρίζω τον εαυτό μου;

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Από το ότι πιστεύεις ότι είσαι ευτυχισμένος.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Γιατί να μην πιστεύω ότι είμαι ευτυχισμένος, αφού είμαι;

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Ο άρρωστος που πιστεύει ότι είναι γερός δεν έχει μεγάλη όρεξη να γιατρευτεί.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Θέλεις να με πείσεις ότι είμαι άρρωστος;

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Και τόσο περισσότερο άρρωστος όσο δεν το ξέρεις ότι είσαι. Οιδίποδα, που καυχιέσαι ότι ξεπέρασες τον Θεό κι αγνοείς ακόμα ποιός είσαι, θα ’θελα να σε μάθω να κοιτάζεσαι.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Θα ’λεγε κανείς, ακούγοντάς σε, ότι ο τυφλός απ’ τους δυο μας, είμαι εγώ.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Αν τα μάτια της σάρκας μου έχουν σφαλίξει, είναι για ν’ αφήσουν καλύτερα ανοιχτά τα μάτια της ψυχής μου.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Μ’ αυτά τα μάτια της ψυχής, τί βλέπεις;

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Την αθλιότητά σου. Αλλ’ απάντησέ μου: από πότε έπαψες να λατρεύεις τον Θεό;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Από τότε που έπαψα να πλησιάζω τους βωμούς του.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Βέβαια, χωρίς μια θρησκευτική πρακτική, η πίστη μας σβήνει. Αλλά γιατί, αν πίστευες ακόμα, δεν πλησίαζες πια τους βωμούς του;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Γιατί δεν είχα τα χέρια μου αγνά.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Κανένα κρίμα τα ’χε λερώσει;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Πάνω στο δρόμο του Θεού που πήγαινα να συμβουλευτώ και της Σφίγγας που πήγαινα να πολεμήσω, στέκει ένας φόνος που έκανα.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Ποιόν σκότωσες, λοιπόν;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Έναν άγνωστο που, πάνω στ’ αμάξι του, έφραζε το δρόμο μου.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Στο δρόμο που σ’ οδηγούσε στο Θεό. Γιατί σ’ αυτόν που συνάντησες τη Σφίγγα δεν είναι ο ίδιος. Ήξερες ωστόσο ότι ο Θεός αρνείται ν’ αποκριθεί σε όποιον έχει τα χέρια του λερωμένα.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Σωστά. Και γι’ αυτό, αλλάζοντας σχέδια να τον ρωτήσω, πήρα το δρόμον αυτόν που μ’ έφερε στη Σφίγγα.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Τί ήθελες να ζητήσεις από τον Θεό;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Να μου μάθει ποιανού γιος ήμουν. Ύστερα, ξαφνικά προτίμησα να μην το μάθω.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Μετά από τον φόνο σου.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Και έμαθα ξαφνικά την τέχνη τού να κάνω, απ’ αυτή την ίδια την άγνοια, τη δύναμή μου.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Νόμιζα ότι ήσουν πάντοτε τόσο διψασμένος να τα γνωρίσεις όλα… Αλλά, πριν προτιμήσεις την αδιαφορία, εξήγησέ μου λοιπόν, Οιδίποδα: αυτό που ετοιμαζόσουν να ρωτήσεις το Θεό, γιατί ήθελες τόσο πολύ να το ξέρεις;

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Γιατί μια μαντεία είχε προφητεύσει ότι έμελλε… Τειρεσία, γίνεσαι ενοχλητικός και δεν θα σ’ απαντήσω πια.

ΤΕΙΡΕΣΙΑΣ

Το μαντείο είχε όμοια προφητεύσει και στον Λάιο, ότι θα σκοτωνόνταν απ’ τον γιο του. Οιδίποδα, Οιδίποδα, παιδί αναγνωρισμένο! Μονάρχη ασεβή! Από την άγνοια του παρελθόντος σου αντλείς αυτή τη σιγουράδα. Η ευτυχία σου είναι τυφλή. Άνοιξε τα μάτια σου πάνω στην αγωνία σου. Ο Θεός σού αφαίρεσε το δικαίωμα να ’σαι ευτυχισμένος.

Ο Τειρεσίας βγαίνει.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ

Φύγε! Φύγε! Σα να ’ταν η ευτυχία εκείνο που γύρεψα ποτέ! Για να δραπετεύσω, άφησα μ’ ορμή το σπίτι του Πολύβιου, είκοσι χρονών, με τις γάμπες τεντωμένες και τις γροθιές κλειστές. Κι η ανατολή πάνω στον Παρνασσό ήταν ωραία, όταν προχωρούσα μες στην πάχνη της αυγής, προς το Θεό που τη μαντεία του καρτερούσα, μη κατέχοντας τίποτα έξω απ’ τη δύναμή μου, πλούσιος όμως με όλες τις δυνατότητες τις ύπαρξής μου, αγνοώντας ακόμα ποιός είμαι. Ναι, από την απάντηση του Θεού, θα εξαρτιόταν η μοίρα μου· και θα υποτασσόμουν σ’ αυτή την απάντηση με χαρά… Αλλά υπάρχει εδώ κάτι, που δεν μπορώ να καταλάβω. Είναι αλήθεια ότι, ώς τώρα, δεν το σκέφτηκα πολύ. Πρέπει, για να σκεφτείς, να σταματήσεις. Και τότε βιαζόμουν να μπω στη δράση… Όταν άφησα το δρόμο που μ’ οδηγούσε στο Θεό, το έκανα γιατί δεν είχα πια τα χέρια μου αγνά. Τότε δεν μ’ ένοιαζε και πολύ αυτό. Πιστεύω, ακόμα και σήμερα, ότι το έγκλημά μου μ’ οδήγησε στη Σφίγγα. Τι να γυρέψεις κοντά σ’ ένα Θεό; Απαντήσεις. Αισθανόμουν εγώ ο ίδιος μια απάντηση δεν ξέρω ακόμα σε ποιά ερώτηση. Η ερώτηση ήρθε απ’ τη Σφίγγα. Την νίκησα, εγώ, με την οξυδέρκειά μου. Αλλά, από τότε, όλα για μένα δεν πήραν να σκοτεινιάζουν; Αλλ’ από τότε, αλλ’ από τότε… Τί έκανες, Οιδίποδα; Χορτασμένος απ’ την ανταμοιβή, κοιμάμαι εδώ και είκοσι χρόνια. Αλλά τώρα επιτέλους ακούω μέσα μου το καινούριο τέρας να τεντώνεται. Ένα μεγάλο πεπρωμένο με περιμένει, κρυμμένο μες στις σκιές του βραδιού. Οιδίποδα, ο καιρός του εφησυχασμού έχει περάσει. Μπρος. Ξύπνα από την ευτυχία σου.

André Gide. 1978. "Οιδίπους: Δράμα σε τρεις πράξεις". Mετ. Βασίλης Βασιλικός. Νέα Εστία 103, 15/03/1978: 395–400, 452-458 και 516-520. Τίτλος πρωτοτύπου: Œdipe (Schiffrin, Éditions de la Pléiade, 1931).