πιστοποίηση ελληνομάθειας.

Greece εναντίον Hellas (ιστορίες με ονόματα)

Ομιλήτρια: Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί συνάδελφοι, με κάλεσαν, για να σας μιλήσω για τα διάφορα ονόματα που χρησιμοποιούνται κατά καιρούς για την Ελλάδα και τους ανθρώπους που την κατοικούν. Το εγχείρημα είναι δύσκολο, καθώς το θέμα είναι μεγάλο και πολύπλευρο. Θα προσπαθήσω, όμως, να το σκιαγραφήσω, ώστε να σας δείξω τα κύρια σημεία του.

«Στη δεκαετία του 1920», σημειώνει η Ιωάννα Λαλιώτου, «απέκτησαν ιδιαίτερη δημοτικότητα τα άρθρα για τις ψυχολογικές επιπτώσεις των εθνικών ονομάτων στους μετανάστες. Η υποχρεωτική αλλαγή των ελληνικών ονομάτων και η υιοθέτηση των αμερικανικών, συντομευμένων εκδοχών τους υπήρξε συχνά σημείο αναφοράς σε περιγραφές των αρνητικών εμπειριών που είχαν σημαδέψει τα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης για πολλούς Έλληνες. Οι περισσότεροι μετανάστες είχαν αλλάξει το όνομά τους με υπόδειξη των υπαλλήλων στο νησί «Έλλις».

Η ονοματολογία δεν είναι μια καθόλου τυχαία ιστορία. Πολλές φορές υποδηλώνει –ιδίως όταν επιβάλλεται- τη σχέση εξουσίας ανάμεσα στον «νονό» και το «βαφτιστήρι». Αλλά με τον ίδιο τρόπο που επιβάλλεται η εξουσία μέσω του «νονού» έτσι ακριβώς λησμονείται, από την ιστορία, το προ βάφτισης καθεστώς.

Από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της σχέσης που πλέον αναπαράγεται με την ονοματολογία είναι οι Αβορίγινες στην Αυστραλία και οι Οττεντότοι στη Νότια Αφρική. Οι πρώτοι Δυτικοί που έφτασαν στην Αυστραλία τους χαρακτήρισαν «ab origin», «αρχανθρώπους» σε ελεύθερη μετάφραση, ενώ η ονομασία «οττεντότος» προέρχεται από την ολλανδική λέξη «τραυλός», αφού οι Ολλανδοί άποικοι δεν μπορούσαν να καταλάβουν τη γλώσσα τους με τους έντονους λαρυγγισμούς. Και στις δύο περιπτώσεις ουδέποτε τελικά κατέστη δυνατόν να μάθουμε πώς αυτοπροσδιορίζονταν αυτές οι ομάδες και, το σημαντικότερο, οι απαξιωτικές ονομασίες διευκόλυναν βασανισμούς και περιθωριοποιήσεις.

Όσο για τα δικά μας, ακόμη και το «Ελλάς» πέρασε και εξακολουθεί να περνάει εδώ και περίπου 200 χρόνια από τα χίλια μύρια κύματα που μας χωρίζουν από τις απαρχές του ελληνικού Διαφωτισμού.

Αν και είναι γνωστή η επιμονή του Αδαμάντιου Κοραή υπέρ των «Γραικών» και εναντίων των «Ρωμιών», εντούτοις το ίδιο ζήτημα ανακύπτει ξανά και ξανά μέχρι και σήμερα. Για παράδειγμα, ενώ στην Αγγλία η Ελλάδα μεταφράζεται ως «Greece», στη Νορβηγία ως ακριβής μετάφραση θεωρείται το «Hellas». Αν μάλιστα έχετε την ατυχία να πέσετε σε μπλόκο της ινδικής αστυνομίας στο νέο Δελχί, θα διαπιστώσετε πως το «Hellenic Republic» δεν αναγνωρίζεται. Θα χρειαστεί να τους πείτε «Γιουνάν».

Οι τρεις προσδιορισμοί, λοιπόν, που κονταροχτυπήθηκαν για το βάφτισμα του νέου κράτους – έθνους ήταν το «Γραικοί», το «Ρωμιοί» και –αργότερα– το «Έλληνες». Ωστόσο, ο Αδαμάντιος Κοραής πέρασε τη δική του άποψη, τουλάχιστον ως προς το πώς θα αποκαλούσαν τους πολίτες του νέου κράτους οι ξένοι. Το «Greece» (εκ του Γραικός), επειδή όπως έγραφε το 1805, «έτσι μας ονομάζουν και όλα τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης». Ο ίδιος, μας θυμίζει η Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, απέρριπτε κατηγορηματικά την ονομασία «Ρωμιοί», γιατί θύμιζε την περίοδο δουλείας του έθνους.

Αντίθετα, ο Δημήτρης Καταρτζής από το 1783 πρόκρινε το «Ρωμιός», απορρίπτοντας ιδίως το «Έλληνας» ως «παράγωγο» της ειδωλολατρίας και το οποίο εξαφάνιζε την ιστορική περίοδο του Βυζαντίου.

Αλλά η διαφωνία συνεχίστηκε πολύ πρόσφατα με την εκ νέου ανακάλυψη της «Ρωμιοσύνης». Τη σχετική συζήτηση ήδη και από τις αρχές του 20ου αιώνα περιγράφει με έξοχο τρόπο ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, θυμίζοντας και τη λυσσαλέα επίθεση του Κωστή Παλαμά εναντίον του «Έλλην»: «Η ανάσταση του ονόματος “Έλλην”, λέει ο Παλαμάς είναι για να «ρίχνουμε στάχτη στα μάτια του κόσμου. Αντίθετα το “Ρωμιός” είναι η πραγματικότητα. Τι είναι το όνομα “Έλληνας”; Δεν είναι απαρχαιωμένο και φτιαχτό και, με τις νύξεις από τον ειδωλολατρικό κόσμο που επιζούν μέσα του, ανακριβές; Δεν έχει κάτι το ψευτοεπίσημο και το βαρύ – το πομπώδες με άλλα λόγια;» Ενώ στη λέξη «ρωμιοσύνη» ο – για πολλούς- εθνικός ποιητής αναγνωρίζει «κάτι τι ποιητικά και μουσικά χρωματισμένο, κάτι τι φτερωτό, λεβέντικο για μας και ανάλαφρο που δεν το ‘χει ο Ελληνισμός με όλη τη βαριά του ασάλευτη μεγαλοπρέπεια».

Η «Ρωμιοσύνη» επανήλθε δριμύτερη τη δεκαετία του ’60, αλλά η συζήτηση ξεκίνησε εκ νέου μετά το 1974. Όταν ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο τότε πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, προσπάθησε να επιβάλει με τη βοήθεια του υπουργείου Εξωτερικών την διεθνή ονομασία της χώρας ως «Hellas» σε αντικατάσταση του «Greece». Σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς τέτοιες προσπάθειες είναι εντελώς λανθασμένες.

Το «Greece» σημαίνει «Ελλάς». Προέρχεται από την ξένη βιβλιογραφία, η οποία στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου μπήκε και στην ελληνική βιβλιογραφία. Άλλωστε, όπως υπενθυμίζει ο κ. Παναγιωτόπουλος, η λέξη «Ελλάς» δεν υπήρχε, αλλά προήλθε από το «ελληνικός».

Λίγο μετά την είσοδο της Ελλάδας στην ΟΝΕ, δηλαδή στη ζώνη του ευρώ, το «Hellas» εμφανίζεται πάλι ως «προβληματισμός», αυτή τη φορά από εθνικιστικούς κύκλους. Τότε (2004) παρεμβαίνει στο «διάλογο» και η Έλλη Παππά, η οποία σε κείμενό της παραπέμπει απλώς στο σχετικό λήμμα της εγκυκλοπαίδειας Britannica: το όνομα προέρχεται από τους «Γραίους», φυλή της Βοιωτίας, η οποία αναφέρεται και στον Όμηρο. Και επειδή οι Γραίοι ήσαν από τους πρώτους που μετανάστευσαν στην Ιταλία, δημιουργήθηκε το Greece.

Η ονοματολογία ταλαιπωρούσε και ταλαιπωρεί. Ίσως τα πράγματα να ήταν πιο απλά αν, όπως λέει η Χριστίνα Κουλούρη, γινόταν δεκτό ότι με «το όνομα δεν δηλώνουμε ποιοι είμαστε, αλλά ποιων απόγονοι είμαστε». Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας.